Хөх мэдрэхүй

Эмгэнэл

By Б.Баясгалан , 0 Comments

Монголын уран зохиол, шүүмжлэлт сэтгэлгээ нэгэн гэгээн оюун санаа, түшиг тулгуураасаа хагацав. Билгийн тоолол, төгс буянтын зурхайгаар намрын адаг сар хангирсан одож, Суут богд эзэн Чингис хааны мэлмий гийсэн тохиолт өдөр ирэхээс гуравхан хоногийн өмнө “Монгол эрхи товчис”-ыг шүүн тунгаагч билигт хүмүүн бидний дундаас халин одов.

Шинэ цагийн Монголын уран зохиол, шүүмж судлалын нэгэн их салаа мөчир болсон эрхэм хүмүүн Чойжилжавын Билигсайхан аргын тоололын 2012 оны 11 дүгээр 11-ний өдөр хүний хорвоог орхилоо.

Ч.Билигсайхан бээр 1946 онд Хөвсгөл аймгийн Галт суманд мэндэлжээ. 1970 онд онд МУИС-ыг монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжлээр дүүргэсэн тэрбээр 1973 онд Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийг төгсөн судлаач, шүүмжлэгчийн хэргэмтэй болжээ.

Ажил амьдралын гараагаа Мөрөн хотын дунд сургуулийн багшаас эхэлж, 1973 оноос “Утга зохиол” сонины нарийн бичгийн дарга, 1981 онд Монгол телевизийн нарийн бичгийн даргаар ажиллажээ. Ч.Билигсайхан бээр урлаг, утга зохиолын салбарт ийн хүч хөдөлмөрөө зориулахын сацуу эдүгээг хүртэл МУИС-ийн төрөлх тэнхимдээ багшилж, эх хэл, утга соёлын олон мянган мэргэжилтэн бэлтгэх үйлсэд оройлон зүтгэснийг нь үндэслэж Монгол Улсын ерөнхийлөгч “Гавьяат багш “хэмээх эрхэм цол хүртээсэн билээ.
    Тэрбээр, 1973 онд “Хөгжмийн эгшиг” романы талаар өгүүлэл нийтлүүлснээсээ хойш, монголын уран зохиолын хөгжил шинэчлэлийн хэд хэдэн үеийг дамнасан уран зохиолын задлан шинжлэл, уран сайхны шүүмжүүд туурвин, “Монголын Уран Зохиолын Түүх” бүтээлийг бүтээхэд гар бие оролцжээ.
    Хэл шинжлэлийн ухааны доктор Ч.Билигсайхан “Уран зохиол дахь малчны дүр”, “Уран зохиолын чиглэлийн асуудлууд” зэрэг нэг сэдэвт зохиолууд, “Орчин цагийн монгол роман”, “Монгол эрхи товчис” хэмээх монголын утга зохиол судлалд жин дарж, жим гаргахуйц судалгааны бүтээлүүд туурвисан юм. Түүний “Ухаарахуй” хэмээх төсөрхөн ном эдүгээх цагийн олон яруу билэгтэний өмнө онол номын цэлгэр харгуйг нээж өгсөн билээ.
    Уран зохиолын шинжээч Ч.Билигсайханы “Арван хөрөг”, “Сэнгийн Эрдэнэ”, “Сономын Лувсанвандан”, “Дарамын Батбаяр”, “Лхамсүрэнгийн Чойжилсүрэн”, “Бичгийн мэргэдийн билгүүн товчоон”, “Цагийн салхи асгарсан авьяас” зэрэг намтар түүхийн баялаг баримт, задлал, торгон мэдрэмж, өргөн агуулга бүхий олон туурвилууд хойчийн мэргэдийн ширээний ном болсоор байх нь дамжиггүй юм. Түүний бүтээлч хөдөлмөрийг үнэлж Монголын Зохиолчдын Эвлэл, нэрэмжит шагнал, оны шилдэг бүтээлийн “Алтан өд” шагналаа тус тус олгож байв.
    Тэрбээр эх хэл соёлоо бадраан дэлгэрүүлж яваа бүхнийг элгэмсэн хайрлаж, түшин тулах ноён нуруу, утга соёлыг нь гутаан бузарлагчдыг учирлан сэнхрүүлж, зэмлэн шийтгэх бат суурьтан нь байв.
    Эрхэм багш, утга зохиолын жинхэнэ шинжээч, үлгэр дууриал болсон ах таны чин шударгуу үг, гэгээн сэтгэл, ариун дүрийг үр хойчис болсон бидэн дурсан санаж, таныхаа хамгаалан тэмцэж, хайрлан нээж ирсэн эх хэл, утга соёлыг хөгжөөн бадраах үйлсэд хүч оюунаа шавхан зүтгэхээ андгайлж байна.

Этүгэн тэнгэрийн доорх эх орондоо эргэн төрөх болтугай
Ум сайн амгалан болог.

УТГА ЗОХИОЛЫН “ХӨХ МЭДРЭХҮЙ” БҮЛГЭМ

Эмгэнэлийн үр хөврөл

By Б.Баясгалан , in Б. Баясгалан , О.Элбэгтөгс , 0 Comments

Сайхан анд О.Элбэгтөгсийн шинэ ном хэвлэгдэн гарчээ. Нэр нь "Эмгэнэлийн үр хөврөл". Редакторлах буюу хянан тохиолдуулах үүргийг мөхөс надад үүрүүлсэн юм. Ийм үүрэг хүлээсний хувьд шүлгүүдийнх нь тухай өөрийн сэтгэгдэлээ ч номын хойно хавсаргасан буй. Андын номын тухай илүү ихийг өгүүлэх хүсэл байвч номонд нь дайсан үгэн дээрээ нэмж олныг нурших нь ганц хүний хувьд хэтэрхий толгой зан гаргасан хэрэг болох вий гэж эмээв. Тиймээс номонд багтсан үгээ энд тэр чигээр нь орууллаа. Эл үгсийг зөвхөн уг номыг уншсан хүмүүст зориулсан бөгөөд тиймдээ ч номынх нь өмнө бус ард оруулсан хэрэг. Уншиж амжаагүй хүмүүс мөнхүү бичвэрийг алгасаад дор оруулсан ганц шүлгийг уншчихаж ч болох.., Энэ ном миний үгээр бус таны нүдээр уншигдах тэр мөчийг хүртэл номын тухай яриагаа түр завсарлачихаж ч болох. Гэхдээ л бидний дунд тийм нэг яриа өрнөх нь эс таслах болзоо шиг.., энэ номын дотрох шиг.., ЭРГЭЛЗЭЭГҮЙ байх болтугай.

Ганцаардал түүний гарал угсаа

Эрхэм уншигчаа! Энэ номын хувьд миний бие таны л нэгэн адил жирийн уншигч гэдгээ эхлээд хэлье. Та бид хоёр театрт тохиолдлоор зэргэлдээ суугаад жүжиг үзэж буй үзэгчид мэт энэ номыг ч бас хоёр талаас нь уншиж байна. Тиймээс жүжгийн дундуур чанга ярьж таныг үймүүлэх учиргүйн адил номын эхэнд тод дугарч өөрөөрөө уншихад тань саад болохыг хүссэнгүй. Харин жүжиг төгсөхөд та зэргэлдээ суусан над руу сая л нэг харцаа шилжүүлээд “Таньд ямар санагдав?” гэж асуух мөчтэй давхцуулан номоо уншаад дууссаны тань дараа өөрийн сэтгэгдэлээ найрсагаар хуваалцаж буй минь энэ юм шүү.

Юун түрүүн намайг хамгийн ихээр гайхашруулж, хуудаснаас хуудсанд шимтүүлэн татсан зүйл бол энэ номын цул, бүхэллэг чанар юм. Хаврын нэгэн өглөө гэрээсээ догдлон гараад:
“Ай уулнаа гэрлийн тэмтрүүлт саран хоноглоход хонхон цэцгүүд
авиа өгөх тэнгэрийн зүг нисэх мэт гайхалтай ертөнц амгалан уу?...” хэмээн гэгээн тунгалаг сэтгэлээр хорвоо ертөнцтэй мэндлэн аян замаа эхлэж буй хэрмэл залуу эр... Мандалговийн гудмаар тухайлсан зорилгогүй алхалж, яруу найрагч шиг амьдрах гэсэндээ архины гуанзны хаалга савчуулан, орой нь гэрийнхээ гадаа, сарны гэрэлд савтай нэрмэл шимэнгээ эрт багын хайраа санагалзаж, түүнээ үргэлжлүүлэн зүүдэлж, сэрээд хуучин бүхнээсээ хагацахыг хүсэн хачин ихээр адгаж, яруу найргаар “өвчилж”, сонсогчгүйгээр философидож.., амьдрал, үхэл, хайр дурлалын тухай амжиж баахан санааширч, өвчин нь үгдэрхэд эмнэлэгт хэвтээд, ээжээрээ асруулан аавыгаа үгүйлэх... Бас эргэлтийн цонхон дээр хэнийг ч юм хүлээнгээ ирээдүйн эхнэрээ шар халаадтайгаар төсөөлж, хүүдээ аялах бүүвэйг ч бас бодож олоод эг маг инээхчээ аядан сэтгэлээ баясгах...
Ахиад л Мандалговийн буйдхан гудамжууд... Тухайлсан зорилгогүй тэрээр гэрээсээ гарч, гудамж гороолж, өт хорхойтой ярилцан, хүмүүсийг шоолж, хэрээний бодлыг уншаад, орой нь жаалуудтай хамт зурагтын өмнө суугаад дональд галууг үзэн нулимсаа гартал инээнгээ нөхдөө дурсаж.., тэрхэн мөчдөө өөрийгөө хамгаас үл хамаарах гэгээнтэн мэтээр сэтгэх... Маргааш нь ахиад л тухайлсан зорилгогүй тэрбээр гэрээсээ гараад Мандалговийн гудамж, кинотеатр, Энтрактийн оршуулгын газар, Нийтийн халуун ус, нойтон бүрээ... Үхмээр санагдсан шөнүүдэд өвдгөө тэврэн сууж, эрх чөлөөг хүсэмжлэхдээ диваажингийн тухай санаашран, нөхцөгсөдийн сүнстэй ярилцаж, ааваа хашхичин дуудах... Тэгээд нам гүм... нааааааааам гүмммммммм... Номын сүүлчийн хуудас эргэлээ... Одоо уйлмаар санагдаж байвал та О.Элбэгтөгсөөс эхтэй эмгэнэлийн үр хөврөлийн тээгч нь гарцаагүй болжээ. “Чимээгүй хот”-ын гүн дэх эмгэнэлийн үр хөврөл яг ийм л цул юм.

Ямар ч урлагт “Үнэн” гэдэг бол хамгийн том шалгуур. Үнэнээс гажсан урлаг удаан оршиж чадахгүй. Яг үүн лугаа яруу найргийг бүтээхэд ч үнэний шалгуур хамгийн эхэнд тавигдах учиртай. Тэгвэл О.Элбэгтөгсийн шүлгүүд яаж хэлбэрээ өөрчилж, хэмнэлээ “буруулж”, утга санаагаар салааллаа ч явж явж бүтээгчийнхээ тухай хуудуугүй үнэнийг л бүрэн дүүрэн өгүүлж нэгдэцгээдэг нь гайхалтай чанар. Ингэж дүгнэхдээ хэтэрхий итгэлтэй байгаа маань түүнийг чамлахааргүй мэддэгт юм. Ихэнхидээ л хүүхдэрхүү зөөлөн төрхтэй ч бүүр цаанаа нэг тийм араатан сэрэхүйн оч дөл нуугдсан мэт харц, уруул, шүдийг нь, хааяа яг тийм байгалийн догшин амьтны гэмээр нууцлаг төрхтэй ч, дөнгөж цаана нь асар зөөлөн, дэндүү хүүхдээрээ сэтгэл тээсэн андын минь илт зөрчилтэй мөн чанарыг ил тодоор тээн ирсэн түүний шүлгүүдийг анхааралтай уншвал таньд эзнийхээ тухай мөн ч ихийг хүүрнэнэ дээ. Түүний баяр хөөр, хайр сэтгэл, ололт нээлт, уналт ганцаардал бүхэн бидний өмнө алган дээр тавьсан мэт ил оршиж, “Та ч бас надтай адилхан, тийм үү?” хэмээн асуугаад уншигчаа толгой дохихоос өөр аргагүйд хүргэж буй нь гагцхүү “Үнэн” гэж гайхамшигт их хүчний увидас чадал юм.

Аль ч үед уран зохиолын гол цөм нь хүний сэтгэл дотрох олон янзын зөрчилдөөн байсан гэвэл маргах хүн гарахгүй биз ээ. О.Элбэгтөгсийн шүлгүүд ч бас тэрхүү зөрчилдөөнүүдийн илрэл. Түүний шүлгээс гунигтай, ганцаардмал, шазууртай тэгсэн атлаа эрхэлж өссөний ул мөр нилээд эмзэг сэтгэлтэй нэгэн залуугийн:
... Ганцаардал цөхрөлийн алин боловч
гаргасан уураа амгаланд тооцох... мэт олон өнгийн аяг авир, дотоод зөрчлийг олж уншина. Угаасаа ч тэр өөрөө бөөн зөрчилдөөн. Дээр өгүүлсэнчлэн Мандалговийн гудамжаар маш гунигтай сэлгүүцэж, яруу найраг шиг амьдрах гэсэндээ архины гуанзны хаалга савчин, эрх чөлөөг хүсэмжлэхдээ диваажингийн тухай санаашран, нөхцөгсөдийн сүнстэй ярилцах тэр залуу:
...Надтай хамт Дональдыг үздэг хүүхдүүд байдагт би баярладаг
Наадаг зургаар нь ханаа дүүргэсэн хүүхдүүдийг би танина
Гарын үсгийг нь авч байна гэж би өнөө хэр зүүдэлдэг
Гар барьж үзсэн хүүхэд өглөөхөн надтай тааралдсан... хэмээн бичихэд та гайхах хэрэггүй. Үнэндээ энэ бол андын маань дотор орших хамгийн “гоё зөрчил” юм. Ямар ч үед хүүхэд насны суу билгээ хадгалсаар байна гэдэг яруу найрагчийн хувьд хамгийн талархууштай чанар. Тэр амьдрал дээр ч мөн тийм л хүн билээ.

Харин шүлгийнх нь онцлог, арга барилын тухай зохиогчоос нь урьтаж мэдэмхийрэх нь зохисгүй. Хүмүүс түүнийг бусадтай адилтгах юм уу шүлгийнх нь хэлбэрт илүү анхаарлаа хандуулах нь харагддаг юм. Гэхдээ дээрх бүхнээс илүүтэйгээр текстийнх нь сонирхолтой шинжүүд миний анхаарлыг илүүтэй татдаг. Хайрцаглал, ягшмал холбоц, дүрэмгүй түүний шүлгүүд дунд:
“... Зогсоо зайгүй түлхэлцэх хүн голын урсгалд шахагдсаар
заасан шугамыг даван гишгэхэд, жижүүр авгай
Давидын бэлэг эрхтнийг илбэх мэт мойног хуруугаараа
далан таван номерийг заахад дуулгавартай цэрэг
даргынхаа тушаалыг авсан мэт яаран орох нь хүртэл
дандаа ижилхэн давтагдаад байгаа мэт ой ухааныг
дансны аргаар бага багаар нь чимхэн хороох
даанч харамсмаар, гомдмоор энэ амьдралтай
“Дайн зарлах хэрэгтэй” гэсэн уриалгатай санал нэг
олон арван хүмүүс нийтийн халуун усны газраас
малийтал инээсээр гарч ирэхдээ бүхнийг умартаад
эртхэн харьж зурагтынхаа өмнө тухлан суугаад
эрх жаалуудаа ирэхээс өмнө эротик кино үзэхээ чухалчилж
яаран сандарч таксинд гар өргөж гэрээ зүглэхтэй
яг адилхан би хаашаа ч юм бэ тэмүүлээд
өмнөх бодлууд үүл шиг хуралдахаа болиод
өөр шинэ санаа, сэдэл сэрэл өдөөж, сэтгэл гижигдээд
энэ байгаа амьдралынхаа эзэн нь хэмээн омогшоод
эрх чөлөөг эдлэхээр, эхнэрийнхээ өвөр лүү шургана” /Нийтийн халуун усны газар. ...-р тал/ гэхчлэн хоорондоо утгын нягт уялдаатай ч дагуулан уншаад байхад дундаас нь алдаад төөрчихмөөр хэдэн мөр дамжсан адармаатай том өгүүлбэр цохиж явах нь энүүхэнд. Фолкнерийн романуудыг уншихад л иймэрхүү ороолдож сүлжилдсэн нүүр нүүр өгүүлбэртэй таардаг даа. Тэгтэл О.Элбэгтөгс энэ найруулгыг романд биш яруу найрагт хэрэгжүүлээд, гол нь чадаад байгаа нь их сонирхолтой.

Гол учир нь өгүүлбэрийн томдоо биш л дээ. Энэ том өгүүлбэр ямар нэгэн хаалт саадыг зад татах мэт, хориглолтгүйгээр урсан хэлэгдэж байгаа тэр эрчимд л нэг нууц бий. Үүнийг гүйлгээ ухаан, ухамсарын урсгал.., ер юу гэдэг ч бай, санамсаргүйгээр урсгаад өнгөрсөн үгэн үер биш болох нь унших бүрт ноттой болж буй нь л их чухал.

Ухамсарын урсгал гэснээс түүний шүлгүүдэд бас зөн билиг, далд ухамсар, ухамсаргүй сэтгэлийн тэмдэглэл үү гэмээр текстүүд элбэг тохиолдох аж. Тийм мэдрэмжийн өндөрлөгт нэг бол галзуу хүн, эсвэл уран бүтээлчид л хүрч чаддаг гэдэг. Францын философич Жак Лакан “Ухамсаргүй сэтгэлийг гагцхүү хэлний тусламжтайгаар бүтэцчилэн, барьж авч болно.” гэж үзсэн байдаг нь Элбэгтөгсийн яруу найргийн хэлэнд зарим талаар хамаарч болох юм. Лакан яагаад ингэж үзсэн нь тун сонирхолтой. Учир нь галзуу хүнээс юу хүсч, мэдэрч байгааг нь, юу зүүдэлснийг нь асуухад тэд өөрсдийн мэдрэмжээ үгээр төвөггүй илэрхийлж чаддаг. Тэгвэл тийм барим тавим, нам хийгээд өндрийн мэдрэмжийг эрүүл сэтгэлгээгээр барин авч, үгээр “кодлох” чадвар нь яруу найрагчдад илүү хөгжсөн байж ч мэдэх юм. Энэ утгаараа “Эмгэнэлийн үр хөврөл” бүхэлдээ тун боломжийн судлагдахуун болж ч магад. Тэгээд ч 20-р зууны хагасаас хойш утга зохиол гэдэг нэршил дан ганц уран зохиолын бичвэрийг илэрхийлээд зогсохгүй, философи, антропологи, сэтгэл судлал зэрэг бусад салбарын судлагдахууны төвд орсон, бие даасан өвөрмөц хэл болсон билээ.

Ингэхэд энэ номоос анзаарсан өөр нэг зүйлээ хэлэхгүй өнгөрч болохгүй нь. Номын зохиогч өөрийгөө сармагчнаас бус ганцаардлаас үүсэлтэй гэж боддог ажээ. Энэ нь:
...гадаад ертөнцийн хамаарал бүхнээс
ганцаардал миний гарал угсаа гэх юм уу, эсвэл
Бид хоосон хийгээд уйтгараас бүтэж бүрэлдсэн
Биднийг ховсын хүч, хараалын шид өсгөж хүмүүжүүлсэнээр... гэх зэргээр шүлэглэсэнээс нь харагдана. Өөрийгөө ганцаардлаас гаралтай хэмээн итгэх нь угтаа “яруу найрагч” гэж итгэхтэй агаар нэг юм. Учир нь яруу найраг бол ганцаардал. Гарал угсаагаа тийн тодорхойлж чадсан хүнд яруу найрагчийн замналаар эргэлт буцалтгүй замнахаас өөр юу үлдэхсэн билээ.

Учир иймд уран бүтээлийн хоёр дахь номоо уншигчдадаа өргөн барьж байгаа анддаа сайныг ерөөх л үлдлээ. “Яруу найргийн ном хэвлүүлнэ гэдэг халил өндрийн дээрээс сарнайн ганц дэлбээ шидчихээд ямархан чимээ гарахыг нь чагнах гэж доош тонгойхтой л адилхан юм” гэж Америкийн нэгэн зохиолч хэлсэн байдаг. Зарим хүн нэг арвай булаад арав болохыг нь хүлээж, зарим хүн хоёр зоос өнхрүүлээд хорь болохыг нь хүлээнэ. Гэтэл бид тэдний чөлөөнд сарнайн ганц дэлбээ тасдаж нисгэчихээд чимээ гарахыг л хүлээцгээж суугаа. Яруу найргаас хариу юу ч “шаардаагүй” яг энэ үедээ л бид ЯРУУ НАЙРАГЧИД байсан гэдгийг харин цаг хугацаа гэрчилнээ, анд минь.

“Хөх мэдрэхүй” бүлгэм
Б.Баясгалан

ОДОО Ч ГЭСЭН ЦҮНХНЭЭС ТАНЬ
АЛИМ УНАСААР БАЙНА

Аавдаа зориулав

Амьдралд бүх зүйл өөрчлөгдөж, ээж минь өтөлсөн
Амгалан инээмсэглэх таны зурагтай үргэлж ярилцдаг
Хэн нэгний зохиосон хувь тавилангаар замнаагүй, хүү нь
Хэлж сургасан бүхэн тань үнэн байсан гэж хэлж чадахгүй

Алхам тутамд тулгарах худал хуурмаг бүхнээс зугатах гэсэн
Аргаа барсан хүсэл минь амиа хорлох өчүүхэн оролдлого
Гэвч би таньд, бас ээждээ, гэрэл гэгээ, ертөнцөд хайртай
Гар минь мэс атгаад л үүнийг ухаарсан, яг л гэгээрэл шиг

Одоо ч гэсэн цүнхнээс тань алим унасаар л байна
Олон олон алимнуудаас би амьдралын гүн ухааныг өөртөө нээсэн
"Амьдрал эгээ л алим шиг, харахад сайхан, хазахад амттай
Аманд торох өчүүхэн хальсыг ч аль болох залгихыг хичээ."

Таны алхдаг гудамж, таны ажлын газар, танил найзууд
Танихын аргагүй их өөрчлөгдсөн. Олны хөлд элсэн.
Орон гэрийнхээ босгыг л таних байх, таниас хойш
Орж гардаг хүмүүс ховордсон. Бороо орох нь цөөрсөн.

Зүүдэг зангиа, өмсдөг малгай, зарим нэг хуучин цамц
Зүүд аргаддаг дээл тань дэрэн дор минь одоо ч бий.
Дуу хоолойг тань мартчих вий гэсэн айдас эзэмдэхэд
Дуу зохиож таны хоолойгоор дуулаад үр нь тайвширна
Одоо ч гэсэн цүнхнээс тань алим унасаар л байна
Олон олон алимнуудаас би амьдралын гүн ухааныг өөртөө нээсэн
"Амьдрал эгээ л алим шиг, харахад сайхан, хазахад амттай
Аманд торох өчүүхэн хальсыг ч аль болох залгихыг хичээ."

2011.03.25
"Эмгэнэлийн үр хөврөл" номын 27-р тал

...өгөөмөр зан, ариун цагаан явдал үргэлжид ялан дийлж байсан.

By Б.Баясгалан , 1 Comment

... Сэтгэлээ ялимгүй будангуйрах үест би өгөөмөр зан, ариун цагаан явдал үргэлжид ялан дийлж байсныг санадаг.

ЭМГЭНЭЛ

Шинэ цагийн монголын утга соёлын ертөнц нэгэн сайхан ах, нэгэн сайхан андаасаа хагацав. Өнгөрсөн зууны далаад оноос Монголын уран зохиолын бүхий л төрөлд авьяас, ухаанаа зориулж ирсэн эрхэм хүмүүн, алс холын Парис хотноо ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ.
Зохиолч, сэтгүүлч Загдын Түмэнжаргал бээр 1953 онд Төв аймгийн Угтаалцайдам суманд төржээ. Тэрбээр 1970-аад онд Монголын уран зохиолын ариун хаалгаар орж ирсэн цагаасаа хэвлэн нийтлүүлж, туурвин бүтээсэн бүхэн нь найман настай балчираас, наян настай буурайг хүртэл монгол хэлтний оюуны ертөнцөд нэгэн тод өнгө, дуу хоолой болон гэрэлтсээр, эгшиглэсээр байна.
Тэрбээр, 1977 онд анхны номоо “Бид” нэртэйгээр хэвлүүлснээс хойш “Шинэ танил” /1977/, Үүрийн тэнгэр /1980/, “Арван найман нас минь” /1982/, “Голын жараахай” /1984/, “Нарны хүүхдүүд” /1985/, “Нисдэг алим” /1991/, “Уяхан цэнхэр хавар” /1994/, “Сонирхолтой Математик” /1998/, “Ус мөрөн олончиг...” /1998/, “ЯАГААД- унших бичиг” /2000/, “Цэцэрлэгийн сурах бичиг” /2000/, “Цагаан толгой” /2001/, “Монголын тал нутаг” /2001/, “Зүүдний байшин” /2001/, “Ижийгээ баярлуулж яваарай” /2003/, “Аниргүйн хөгжим” /2007/, “Гэрэл гэгээний хүлэг морин мэт...”, “Ногоолин аялгуу”, “Парисын шүлгүүд”, “Гурвалжин аялгуу буюу хөвгүүнд бичсэн захидал” /2010/, “Шүүдрийн гилбэлгээн” /2010/, “Les rayons de la lune bleu” /2010/ зэрэг яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн ном, дууны цомгуудаа хэвлүүлж, А.Барто, А.Куприн зэрэг зохиолчдын бүтээлээс орчуулан нийтлүүлж, олон арван толь, сурах бичиг, ном зохиол хянан тохиолдуулсан, араасаа олон шавь, уран бүтээлч, сэтгүүлчдийг хөтлөн дагуулж, тэднийхээ гүнээ хүндэтгэлийг хүлээсэн бичгийн хүн байлаа.
Загдын Түмэнжаргал нь ажил амьдралын гараагаа МУИС-ын Утга зохиолын нэгдэлийн эрхлэгчээс эхэлж, уран зохиолын байгууллага, Шинжлэх ухааны академи, Төвийн сонин хэвлэлд олон жил үр бүтээлтэй ажиллаж, Монгол улсын ерөнхийлөгчийн зөвлөх, Сорбонын их сургуулийн зочин профессор зэрэг нэр хүндтэй албыг хашиж асан монголын тэргүүлэх сэхээтнүүдийн нэг билээ.
Талийгаачийн авьяас билэг, хөдөлмөр зүтгэлийг үнэлэж, 1992 онд “Нисдэг алим” тууж, “Очоод золгоно доо”, “Сургууль минь баяртай” дууны шүлгийг нь үндэслэн МЗЭ-ийн шагналаар, 2001 онд “Монголын тал нутаг” дууны шүлэгт нь оны шилдэг уран бүтээлийн Алтан өд шагнал, 2004 онд “Бага ангийн сурах бичиг”, “Монголын тал нутаг” дууны шүлгийг нь үндэслэн “Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал” хүртээж, 2007 онд Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн шагналаар тус тус шагнаж байжээ.
Эрхэм ахын дахин давтагдашгүй уран бүтээл даяарын сэтгэлд мөнхөд оршиж, чигч шударга зан чанар, орон зай тань уран бүтээлч бидэнд үргэлж үгүйлэгдэх болно.
Танийхаа итгэж, хайрлаж, зүтгэж, тэмцэж явсан үйл хэргийг нэр төртэйгээр үргэлжлүүлэх болно.
Талийгаачийн гэр бүл, үр хүүхэд, хамтран зүтгэгч, үзэг нэгт ахан дүүст нь гүн эмгэнэл илэрхийлье.

УМ САЙН АМГАЛАН БОЛТУГАЙ

Уран зохиолын ХӨХ МЭДРЭХҮЙ бүлгэм

Дэлхийн Яруу Найргийн Өдөр

By Б.Баясгалан , in Зар , 0 Comments

ЮНЕСКО-гоос жил бүрийн гуравдугаар сарын 21-нийг "Дэлхийн яруу найргийн өдөр" болгон тэмдэглэдэг билээ. Утга зохиолын "Хөх Мэдрэхүй" бүлгэмээс энэхүү өдрийг хүндэтгэн яруу найргийн чөлөөт уншлагынхаа хоёр дахийг зохион байгуулж байна. Уншлага маань яруу найрагт сэтгэлтэй ...хэн бүхний өмнө нээлттэй бөгөөд өөрийн бичсэн шүлгийг, эсвэл хүндэлдэг яруу найрагчдынхаа шүлгийг бусадтайгаа хуваалцан, яруу найргийн тухайд санаа бодлоо солилцох боломжийг залуустаа олгож буй юм.

Бидний үйл ажиллагаагаа зохион байгуулж буй "М СLub"-ыг залуус маш сайн мэдэх биз ээ. 50 хүний багтаамжтай, тав тухтай орчинтой. Захиалга авах боломжтой тул та бид зөвхөн уух мөнгө, унших шүлэгтэйгээ очиход л болох нь байна.

М Сlub -ынхны зүгээс ирсэн хүн бүхэнд захиалгынх нь үнийг 10-15 хувиар хөнгөлж бэлэг барих болно.

Хаяг Улаанбаатар, Чингэлтэй дүүрэг Самбуугийн гудамж-18, Тэди төвийн байр, M-Club, Ulaanbaatar, Mongolia

Жич: Жил бүрийн "Дэлхийн яруу найргийн өдөр"-т зориулж ЮНЕСКО-гоос илгээлт гаргадаг юм. Дорх илгээлт бол ноднингийн /2011 оны/ илгээлт. Баяраагийнхаа даалгавараар миний бие орчуулж тавьж байсан билээ. Энэ жилийн илгээлт маргааш гарна. Та бүхэнтэй хуваалцахад таатай байх болно.

ЮНЕСКО-гийн ерөнхий захирал, хадагтай Ирина Боковагийн "Дэлхийн яруу найргийн өдөр"-т зориулсан илгээлт:

Яруу найраг олон мянган дүртэй, улс түмнүүдийн язгуур соёлын гүнээс ундарсан түм буман эх булагтай байдаг. Тийм ч болохоор Нэгдсэн Үндэстний Боловсрол, Шинжлэх ухаан, Соёлын байгууллагаас /ЮНЕСКО/ яруу найрагч, хэвлэн нийтлэгч, энэ чиглэлийн багш нарыг дэмжих ажлыг дэлхийн хэмжээнд, олон арван жилийн туршид зохион байгуулсаар ирсэн билээ. Энэ жил мөн тэр ёсоор “Дэлхийн яруу найргийн өдөр” ирж байна. ЮНЕСКО эл өдрийг тунхаглахдаа гоо зүй, урлагийн ач холбогдол, яруу найргийн дотоод хүчийг онцгойлон сануулж, улс түмнүүдийг хүн төрлөхтөний түүхэнд үүссэн хамгийн эрчимлэг, жинхэнэ урлагийн төрлийг уншдаг, мэдэрдэг байхад нь уриалан дуудахыг хүсч буй юм.

Яруу найраг дотроо хэзээ ч үл хуучрах сургаал билгийг агуулж байдаг. Мөнхүү түүхийн турш дахь нийгэм, улс төрийн хувьслын хамгийн чухал гэрч нь болж байдаг. Биднийг дотоод оюун санаандаа мөнхийн амар амгаланг олоход урамшуулан тэтгэж, хүн болоод байгалийн хоорондох харилцан хамаарлын тухай эргэн тунгаахад хүргэж, өөр хоорондоо ялгаатай, ялгаагүй алин боловч.., нийт хүн төрлөхтөний дунд хүмүүнлэг ёсыг цогцлооход уриалж байдаг нь гагцхүү яруу найраг юм. Тиймээс энэ өдрийг тэмдэглэхэд бүх хүнийг оролцуулах боломжгүй ч, соёлын байгууллагууд, сургуулиуд, номын сангууд “Дэлхийн яруу найргийн өдөр”-ийг ёслол төгөлдөр тэмдэглэн өнгөрүүлэх нь зүйд нийцнэ. Тэрчлэн энэ жил “Би өөрийн амьдралыг чавхдаст хөгжмөө хөглөх, тоглоход л зориуллаа” хэмээн хэлсэн Энэтхэгийн их найрагч Таагүрийн мэндэлсэний 150 жилийн ой тохиож буйг тэмдэглэе.

Яруу найраг бусад урлагтай ямархан хүчирхэг холбоогоор холбогддогийг мэдэх нь, тэр тусмаа урлагийн бүх төрөл эх болсон дэлхий ертөнцийнхөө дотоод мэдрэхүйг нээхийн тулд бүтээгдсэн байдгийг ойлгох нь хамгийн чухал юм. Малерми яруу найргийг “Оршихуйн төлөв байдлуудын нууцлаг утгуудын хэл болоод хэлний онцгой хэмнэлээр дамжин гарч буй илэрхийлэл” гэж тодорхойлсон байдаг.

Яруу найраг бол мэдээлэл дамжуулах, солилцох төдий зүйл огт биш. Яруу найрагчид хэлийг эрхшээж буй цагт яруу найраг нь хүн төрлөхтөний харилцан ойлголцлыг бэхжүүлж, улс үндэстнүүдийн уугуул соёл дахь жинхэнэ очир эрдэнэсийг уудлан гаргасаар байдаг билээ. Тиймээс ч яруу найргийн ач холбогдлыг онцгойлон авч үзэж, сурталчлан таниулах нь нэг талаар үзэл бодлоо илэрхийлэх, мэдээлэл олж авах хүний язгуур эрх ашгийн хамгаалалт болоод зогсохгүй, нөгөө талаар дэлхий дахинд энх тайвныг цогцлооход онцгой тус хүргэнэ гэж ЮНЕСКО үзэж байна. Яруу найраг эр эм алин боловч хүний зүрх сэтгэлийн угт нэвтэрч чаддаг агуу хүчтэй болохоор хүн төрлөхтөний олон янзын байдал төлөв, санаа бодлын илэрхийллийн дунд ойлгоцлын цорын ганц хэл нь болж чадна гэж итгэж байна.

ЮНЕСКО өөрийн хэрэгжүүлдэг олон арван хөтөлбөрийн хүрээнд яруу найргийг бусдаас илүүгээр хэвлэж, орчуулж, түгээх ажлыг хийсэн билээ. Эртний Грекийн домогт Ясон өөрийн баатар Орфиуст биеийн хүч, дайны хөнөөлөөр ч ялж дийлшгүй нэг зүйлийг давж гарах даалгавар өгдөг шиг бид ч бас хүн төрлөхтөний оюун санаанд мөнхийн энх амгаланг бий болгохын тулд яруу найрагтай ханьсах нь зайлшгүй чухал билээ.

ЮНЕСКО-гийн ерөнхий захирал
Ирина Бокова

Яруу найргийн уншлага

By Б.Баясгалан , in Зар , 0 Comments

"Хөх мэдрэхүй" утга зохиолын бүлгэм "Max" төвийн "Art" галлерей-н хамт олонтой хамтран "Яруу найргийн уншлага" зохион байгуулах гэж байна. Сэтгэлдээ бясалгаж, дэвтэртээ нандигнасан шүлгүүдээ бусадтай хуваалцах, найраг шүлгийн сайхныг шимтэн сонсох гэсэн хүн бүрт уншлага маань нээлттэй.

Энэ бол зөвхөн "Хөх мэдрэхүй" гэж бүлгэмийнхэний уншлага бус. Та шүлэг бичдэггүй байсан ч өөрийн хүндэлдэг найрагчийн, дуртай шүлгүүдээ уншиж болно. Бас уран зохиол, яруу найргийн тухай үзэл бодлоо хуваалцаж ч болно. Энэ тохиолдолд биднийг зүгээр л зохион байгуулж буй улс гэж ойлгоорой!

Бай шагналын төлөө яруу найргаар уралддаг биш, бай шагнал авах гэж шүлэг бичдэг бус, зүгээр л сэтгэлээрээ бичсэн шүлгүүдээ сэтгэлээрээ уншдаг, бусадтайгаа хуваалцдаг нэг тийм хандлагад ойртохсон гэхдээ энэ мэт уншлагыг бид байс байсгээд зохион байгуулдаг билээ. Энэ уншлага бол тэр хүслийн маань илэрхийлэл, тэр л үйл ажиллагааны маань үргэлжлэл юм.

Дашрамд дурдахад бидний үйл ажиллагааг дэмжин 300 хүний багтаамжтай танхим, хөгжим, дуу авианы тоног төхөөрөмжөө харамгүй гарган өгч буй Art галлерейн хамт олонд маш их баярлалаа. Цаашид бид хамтран энэ уншлагаа 2 сар тутамд нэг удаа уламжлал болгон явуулж байх юм.

"Хөх мэдрэхүй" бүлгэм найман гишүүнтэй. Ирсэн хүмүүст манайхан номоо бэлэглэж болох байхаа. Мэдээж боломжийнхоо хэрээр. Манайхны хамтарсан анталоги хүнд бэлэглэх битгий хэл өөрсдөд маань ч үлдээгүй тул гишүүд тус тусын номоо бэлэглэж болно вий. Жишээ нь Нарангэрэл "Тийн мэдрэхүйн гуниг"-аа, Баяраа "Цөн"-гөө, Дээгий эгч "А тэмдэглэл"-ээ, Оргил "Одод бороо шиг байхад"-аа. Миний нэг ном бас бий. Харин Элбэг, Хангал, Бүүвэй гурвын маань ном олдохуйяа бэрх гэдэг ангилалд орсон болно. Тэнд хүрэлцэн ирсэн ах дүү найрагчид өөр өөрсдийн шинэхэн номоо танилцуулж бас болох вий.

Уншлагын тов: 1-р сарын 20-ны Баасан гаригийн 18.00-д эхлэж 20.30-д өндөрлөнө.

Хаяг: Баруун дөрвөн зам, Мах Mall/Рамада зочид буудлын 5 давхар дахь ART уран зургийн галлерей.

Баасан гаригт энд уулзацгаая!

Ж.Оргил: Киноны төгсгөлд хүн бүр аз жаргалаа олно

By Б.Баясгалан , in Ж.Оргил , 4 Comments

Ж.Оргил. Манай бүлгэмийн гишүүн. Бидний Том гэж дууддаг... Тэр нөхөрт хуримаа хийж буйд нь баяр хүргэж, мэндчилгээ дэвшүүлэх санаатай шүлгийг нь хайгаад интернэт ухаж явтал ийм нэг ярилцлага өгсөн нь олдлоо. Мань эр олон ангит кино бичээд, хэсэгтээ бидэндээ олддоггүй. Тэр тухай нь энд дэлгэрэнгүй тоочвол дараа нь толгой руугаа тоншуулах хэрэг гарна байх гэж айгаад, зүгээр л ярилцлагыг нь оруулчихъя.

Эх сурвалж нь http://www.mminfo.mn/.

МҮОНТ-ээр гарч буй “Амьдралд тавтай морил” олон ангит киноны зохиолч Ж.Оргилтой ярилцлаа.

-Кино зохиол бичих санал хэрхэн ирэв. Уг нь энэ киноны зохиолыг Ц.Наранханд гэдэг бүсгүй бичиж байсан санагдах юм?
-МҮОНТ-ийн удирдах зөвлөлийн дарга Х.Чилаажав санал тавьсан. Ийм киноны зохиолыг бичих үү, урьдны зохиолч нь бичих боломжгүй болчихлоо гэсэн. Тэгэхээр нь киноны продюсер руу утасдаж, зохиол бичих саналтай байгаагаа хэлсэн юм. Гэтэл “ганц хүсч байсан хүн маань байна” гээд л зөвшөөрсөн. Тэгж л кино зохиол бичих ажилдаа орсондоо.
-Хүний бичиж байсан зохиолын суурин дээрээс цааш нь үргэлжлүүлнэ гэдэг амар биш шүү?
-Амар биш байсан нь үнэн. Үнэнээ хэлэхэд өмнөх ангиудыг үзээгүй байсан. Тийм байж 37 дахь ангиас нь эхлээд шууд зохиолоо бичнэ гэдэг үнэхээр хэцүү байлаа. Гэхдээ энэ кино нэг том үйл явдлыг харуулсан биш, нэг сужет ихдээ л гурван анги дамнаж гарч байсан болохоор түрүүчийн ангиудыг төдийлөн нарийн мэдэх шаардлагагүй байсан. Гэхдээ л мэдээж мэдэх нь чухал. Сүүлд нь нөхөж үзсэн.
-Зохиолын чиг шугам гэж нэг зүйл бий. Энэ талаар найруулагчтайгаа зөвлөлдөнө биз?
-Яг өөрийнхөө санаагаар бичээгүй. Найруулагчтайгаа зөвлөнө. Мөн жүжигчин Мөөжигтэй хамтарч бичиж байлаа. Энэ киноны зохиол эхний ангиудын зураг авалтдаа гүйцэгдэх шахаж байсан. Түүнээс гадна ийм олон ангитай кинонд хөнгөн инээдэм оруулж өгөх учраас ганцаараа бичнэ гэдэг амаргүй байсан. Тэр болгонд жүжигчинтэйгээ хамтарч, санаа оноогоо гаргаж бичсэн.
-Тэр дундаа сүүлийн ангиудад олон сонирхолтой үйл явдал гарч байгаа. Тэр сонирхолтой үйл явдлуудын санаа зохиолчоос гарч байгаа нь мэдээж?
-Мэдээж киноны зохиолч гэдэг утгаараа би олон сонирхолтой санаа гаргасан. Гэхдээ л хоёулаа хамтарч ярилцаж байгаад л гаргадаг. Өглөө эрт уулзаад, өдөржин зохиолын санаагаа ярилцана. Нэг өдөр бүр есөн ангийн зохиол бичиж байлаа. Түүний дараагаас л санаа олдож өгөхгүй тэвдүүлдэг юм билээ. Нэлээд тэвдсэн шүү. Сүүлдээ шинэ дүр оруулж ирэх зэргээр л амилуулж байлаа. Тэр дундаа жүжигчид өөрсдөө зохиол дээр идэвхтэй оролцсон. Жүжигчин Э.Ууганбаяр гэхэд өөрийнхөө тухай өгүүлэх ангиуд дээр зохиолоо илүү гоё болгох гэж их хичээж байсан. Бүр дөрвөн ангийн зохиол хүртэл бичиж байсан. Энэ мэтээр олны хүчээр л зохиол амилж байлаа.
-Болдоо дуучин болдог. Гэнэтхэн л дуучин болж байгаа нь сонирхолтой мөртлөө нэг талаараа хиймэл ч юм шиг санагдаад байгаа юм?
-Бид ярилцаж байгаад өвөрмөц юм олъё гэж ярилцсан. Өвөрмөц гээд киноны үндсэн чиг шугамаас хазайж, эрс тэс санаа оруулах хэцүү. Тэгж тэгж дуучин болгоё гэдэг санааг олсон юм. Гэхдээ өвөрмөц байдлаар шүү. Бүх шат дамжлагыг дамжаад, хөгжөөд дуучин болж байгаа биш, гэнэтхэн алга урвуулсан юм шиг л өөрчлөгдөөд дуучин болгох санаа. Тэгж л дуучин болгосон. Тэгээд л дараа нь “Би чамайг хайсаар байна” дууг жүжигчин Х.Манлайбаатар өөрөө дуулсан. Энэ нь ч кинондоо зохицож өгсөн байх.
-Өөрийг тань шүлэг, яруу найргийн чиглэлээр уран бүтээл туурвидаг гэдгээр нь мэдэх юм байна. Харин гэнэт л үргэлжилсэн, тэр дундаа олон ангит киноны зохиол бичнэ гэдэг амаргүй даваа шүү?
-Би өмнө нь кино зохиол бичиж байгаагүй. Харин киног насаараа л үзсэн. Миний сонирхлын нэг болохоор. Гэхдээ кино үзэх, зохиол бичих хоёр чинь мэдээж өөр. Анх удаагаа зохиол бичиж байгаа болохоор кадр, монолог гэж юу байдгыг мэдэхгүй л байлаа. Эхнээсээ л жүжигчдээсээ асууж байгаа юм чинь. Тэгж л кино зохиолын тал дээр бага зэрэг дөр сууж байна. Тэгээд ч хамтын бүтээл, зохиол байсан болохоор тэр хүмүүсээс суралцах зүйл их байлаа. Ерөнхийдөө киноны зохиолыг Ж.Оргил, Ө.Мөнх-Эрдэнэ нар бичсэн гэвэл онох байх.
-Одоо өөр кино зохиолын захиалга ирж байна уу?
-Одоохондоо захиалга ирсэн юм алга. Харин өөрөө болон зарим нэг хүний хүсэлтээр бичиж байгаа зохиол бий. Гэхдээ бүрэн хэмжээний кино зохиол. Би олон ангит киноны захиалга ирсэн ч бичмээргүй санагдаад байгаа. Дуусдаггүй, хэцүүү юм билээ.
-Кино дуусах дөхөж байна. Хамгийн сүүлчийн анги дээр энэ бүх ангиудыг нэгтгэсэн нэг санаа гарч байгаа юу?
-Энэ кино чинь бүхэллэг санаагүй. Анги бүр дээр л өөр өөр санаа, хөнгөн инээдийг гаргаж байгаа шүү дээ. Тэгээд ч манай кино бухимдлаар дүүрэн энэ нийгэмд хүмүүст бага ч гэсэн энерги өгч, тархийг нь амраах зорилготой. Тийм болохоор сүүлийн анги дээр зангидах гэж хичээгээд байх шаардлагагүй. Хамгийн төгсгөлийн анги дээр бүх хүн аз жаргалтай болоод л төгсөнө. Зарим нь од болно, зарим нь орон байртай болно. Нөгөө хэсэг нь зүгээр л хар ажлаа хийгээд л. Гэхдээ л аз жаргалтай.

П.Нанзад

Яруу найрагч шүлэг яруу найргаараа л тусгаар тогтнолоо зарладаг

By Я.Баяраа , in Н.Нарангэрэл , 0 Comments

Нямхүүгийн Нарангэрэл хэмээх яруу найрагчийн “Тийн мэдрэхүйн гуниг” анхны номын эхийг олон удаа уншсан бөгөөд унших болгондоо толгой дохин зөвшөөрөх хандлагатай болж байв. Нууцгүй хэлэхэд зуу татсан болон түүнээс зай барьсан үедээ, ахуйн хэмжээнд буусан таатай, таагүй агшинд ч уйтгар гуниг гээч зүйлийн зүс чанарыг гадарлахтайгаа болсон хүний хувиар ч “тийн мэдрэн гуньсан” –ыг ийм хэмээн “батлах” гэж оролдов. Бас биеэ тоосон гэдгэр байдал, бусдыг үл ойшоох муу зангаа ч тавихгүйгээр уншиж, тэр бүхнээ энэ шинэ номын дардасны өмнө алдаад байх шиг санагдаж байлаа. Тэр ингэж бичжээ.
Үлдээсэн сэтгэгдэл чинь
Өр зүрхэнд Өвс шиг урганам
Өөрөө харин өвлийг эхлүүлэхээр
Цасанд хургачихсан
Өр зүрхэн дэх тэр өвс
Өөрөөс минь өндөр урганам... гэж. Бодсоноос минь өндөр ургасан түүний өвс- шүлгүүд манай юм юмаараа гайхуулдаг, яруу алдарт эмэгтэй найрагчдын “гал түймэр тавьсан” гэх шүлгүүдээс тэс өөр бөгөөд тэрхүү “ондоо” өвснөөс нь Марина Цветаевагийн сүрчиг, Анна Ахматовагийн энгэсэг огтхон ч үнэртэхгүй, үснийх нь засалт ч харагдахгүй байгаа нь өнөө цагт эмэгтэй хүн “марина”-дах юм уу, “анна”-дахгүйгээр өөрийн ертөнцөд, өөрийн өвс ногоог тарьж болдгийн жишээ мэт.
...Тээр хол
Ширхэггүй өвс
Ургана.
Ингэж уншин, “тийн” мэдрээд түүний өвсний шинж байдал, шим чанарыг “үхэр” шиг хэлээрээ ороож амтархан зажилнам. Түүний шүлгүүдэд уйтгар, нулимс, од, сар, тэнгэрийн гүн цэнхэр мандал, усны амьсгаа гээд тэнгэрээс дүүжлэгдэн шүлэг бичих гэж оролдогсдын бүх гишгүүр-үгүүд байна. Гэхдээ Н.Нарангэрэл гишгүүр болгоноо шавар шавхайтай хутгахыг хүсээгүй юм шиг ээ. Хүсээгүй ч гэж дээ шүлэг туурвил гэдэг санаан зоргоор хэлхэж, хүлхэж суудаг зүйл биш болохоор яруу найргийн жам ёс, яруу найрагчийн тусгаар тогтнолд маш бүдүүлгээр халддаг “бүлэг этгээд” өнөө цагт гэгээн цагаан өдрөөр сайрхан хашгирч яваа нь харамсалтай. Ийм нэг жишээг хүний мууд дурлан дурлан дурдъя. Бавуугийн Лхагвасүрэн гэж мундаг найрагч “байсан” бөгөөд тэр өнөөдөр яруу найраг дахь эмзэг бүлгийнхэнд зарим зүйлээ “алдсандаа” баярлаж суудаг биз. Тэр эрхэмсэг оюун санаанаас тасарсан “эр ганц биеэ арав болгож чамаараан би гоёсон” ч билүү иймэрхүү санаатай торгон шүлгийг сонсонгуут нэг жүжигчин ч шиг, морины цолчин “засуул” ч шиг, зурагтаар хөгшчүүлийг хөөргөж худлаа яриулдаг үндсэн ажилтай хэн гэдгийг нь танихын аргагүй, бас өөрийгөө хэн ч гэж хэлж түүндээ үнэмшчихсэн явж мэдэх нэг нөхөр гүйж хариад нөгөө торгон шүлгийг чинь учиргүй урж тасдаад “Би монголоороо гоёдог хэрэг ээ” гэж гоёлын биш ажлын “хувцас” салбайлгаж орхисон байх юм. Дэндүү залуу мөртлөө дэндүү улаан цайм бусдын уран бүтээлийн эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, хувь заяанд халддаг “шинэ цагийн” яруу найрагчид бий болж байна. “Зүс бүгэг андууд ” мэтийн өөрсдийгөө рекламдах дургүй нөхдийн юмнаас хусаж орхиход гэмгүй гэж тэдний зарим нь боддог байх. Магадгүй сэтгэлгээнийх нь хэв загвар, өнгөтэй өөдтэйг хулгайлчихаад хохирогчийнхоо нүүр лүү нулимж, “хурдан үхээсэй” гэж явдаг бол ч тэдэнтэй юу ярих вэ дээ. Харин Н.Нарангэрэл энэ бүхнээс зугтаж, түүнээс хол явахын сайхныг ойлгон, өөрийн гэсэн тусгаар тогтнолыг шүлэг зохиолдоо шивнэн захих гэдэг нь цухалзаж байна.
... Миний зүрхэнд л гэрэлтэж болмоор
Тийм сар...
гэж бичсэнээрээ тэр бусдаас нэг удаа, нэг том ялгарч байна. Мөнгөн сар, сэрүүн туяат, туулайт саран энэ тэр гэж чамирхаж, үгээ олж ядан, нүдээ бүлтэгнүүлж байснаас “миний зүрхэнд гэрэлтэж болмоор” тийм сарыг уншигчийн өмнө гаргаж ирсэн нь сайшаалтай. Сайшаалтай гээд сайшаалын үнэмлэх гардуулдаг цаг өнгөрсөн болохоор таашаалтай гэсэн нь дээр байх. Одоо уншигчид хэн нэгний өнгөт металлаар “хийсэн” юм уу үлгэр домгоос мөчир тасдаж нэрлэсэн сарны тухай биш өөр өөрсдийнхөө “зүрхэн дотор гэрэлтэж болох” сарны талаар төсөөлж, бүүр дур зоргоороо дүрслэн харж болох боллоо.
Би өвдөхөөр
Тэнгэр өвднөм
Газар өвднөм
Бид гурав гурвуулаа өвднөм... гэж уншаад дэмий нэг хийрхэл, том сэтгэх гэсэн дон гэж яаран хэлэх гэж байгаа бол азнах хэрэгтэй. Н.Нарангэрэлийн хувьд энэ нь үнэн зүрхнээсээ хэлсэн амьд үг, агаар нэхэн сарвалзаж байгаа саяхан төрсөн шинэ сэтгэлгээ юм. Тэр хуучин сэтгэлгээг эвдэх алхмуудыг ч хийсэн нь харагдана. Тэгэхдээ учир утгагүй эвдэж хэмхчээд хаячихаагүй, дараа нь энэ “сүйтгэсэн” зүйлийнхээ новшийг өөрөө цэвэрлэнэ гэдгээ мэддэг эмэгтэй хүний нарийн мэдрэмжээр тогтсон хэв загвараас зөөлхөн шиг зөрж гөжсөн бололтой.
Молор хундага барьсан бүсгүй
Тэнгэрээс үр гуйна... гэхэд аятай хийгээд аягүй байдал нь хоорондоо салшгүй мэт. Бүсгүй хүн чулуун эрхтэн дээр мордож суугаад юм уу, могой зүүдлэх мэтээр үр тогтоох бэлгэ даллагыг гүйцэлдүүлдэг. Гэтэл хундага бариад тэнгэрээс үр гуйж буй бүсгүйн талаарх дүрслэл уламжлалт хэв маягийг том эвдсэн бөгөөд тийм мөртлөө тэндээс дэндүү бага чимээ гарч байгаа нь нөгөө аятай аягүй хоёрыг зохистой нийтгэж чадсантай нь холбоотой.
Тэндээс зүүгдсэн одод
Миний хүзүүнд чимэг болоод
Тийм нэг сониуч амьдралд
Уруул минь дүрээстэй... Ийм араншин үнэртсэн шүлгийг яруу найрагч л хэлж чадна. Түүнээс биш бусдын хотруу гэтэгсэд бусдын муухан хувилбар, бүдэгхэн хуулбар төдийхөн хэвээрээ явсаар “насыг” барна.
... Нулимсаараа цээжийг чинь
Зөндөөн норгосон
Нууц амрагийн үнэртэй цэцэг
Маргааш ургана... гэх юм уу

... Дээс тоглож
Дэргэдэх найз нартаа зэмлүүлж
Дэрхийтэл- шувуу нистэл
Санаа алдаж
Дээд голоос ус салаалахыг ажиж
Тэндээ бүүр норж, шалба амьдрах сан... гэх юм уу

...Тал дунд ганц айл
Тарлан зам эндээс
Тэднийд хүрэх нь
Тавилан шиг... гэх мэтээр түүний шүлгүүд ар араасаа цуварна. Н.Нарангэрэлийн шүлгүүд хавтгайрч, найрлан, хашгирч гуугачиж, сайхан зүлэг ногоог Болор цомын бойтгоор гишгэчээд тарах олны нүднээс далдхан шинэ өвс ургах мэт сэтгэгдэл төрүүлнэм. Энэ бүхэн зөвхөн миний бодол боловч энд бас “зөвхөн” нэг үгийг хэлэхгүй бол болохгүй гэж адгалаа.
...Тэр навчны хийсч байгаа нь
Нэг л амирлангуй
Тасраад уналаа
Хөлд торлоо
Хөх чинэрээд явчихлаа
Хүү минь биш байгаа... гэх зэргээр өрөвдөлтэйгээр “гэгээрэх” нь Н.Нарангэрэл дүү чамд үл зохих юм шиг бодогдов. Чиний шүлгүүд чиний дотоод сэтгэлийн л дуу чимээ байг.
Мунхаг би “үхэр чихрийн амт мэдрэхгүй”-н үлгэрээр дэмий цаг зольсон байж мэдэх ч үхэр өвс ногоогоо мэднэ дээ.

МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Төрийн Баянсан.

2010-02-22.
Цагаан барс жилийн Цагаан сарын шинийн найман.

Тэр хэн байсан бол?

By Б.Баясгалан , in Н.Нарангэрэл , 0 Comments

(хэрэм нэвтлэх шинжлэл)

Бид хожим уран зохиолын энэ бүлгийнхний тухай заавал дурсана. Тэд бол цоо шинэ нэг зүйлийг Монголын уран зохиолд авчирсан. Тэр бол нөхөрлөл, хүнлэг чанар, тэмүүлэл, багийн тоглолт. Спорт шиг, улс төр шиг бус... Оюун санааны амьдралд үгүйлэгдэж байсан тэр зүйлийг авчирсанд нь л тэдэнд атаархдаг юм. Баясаа, Баяраа, Хангалын тухай бичиж байсан бол одоо Нараагийн тухай бичих ээлж ирлээ. Яагаад ч юм түүнийг урьд төрөлдөө, магадгүй хоёр, гурав, дөрвөн төрлийн урьд тэр хэн байсан бол... гэдэг бодол надад хамгийн сонирхолтой байдаг.

Яруу найрагч байна гэдэг хувь тавилан. Тэр зүгээр л тийм хувь тавилантай хүн. Өөрийгөө албадаж юм уу? яруу найргаар шоу хийх хэрэгцээ түүнд байсангүй. Намуухан даруухан амьдарна. Намуухан ярина. Куратор хийнэ. Музейд ажиллана. Чин сүзэгт номун хааны тухай судалгаа хийнэ. Гүр дуу сонирхоно. Шүлгүүд нь ч гэсэн нэг тийм хөнгөн биш. Хүнд ч биш. Нэг тийм зангарагтай. Эх хүнээр бол олон хүүхэд төрүүлээд тэднийгээ маш сайн хүмүүжүүлсэн эх хүн шиг. ”Хөх мэдрэхүй”-ийнхний хувьд ч яг л эх шиг нь, ээж шиг нь байдаг болов уу? гэж боддог. Тэгээд бодохоор тэр нээрээ Хэн байсан бол...

Яруу найраг бол хүнд зүүдэг шошго биш л дээ. Энэ бол сүнсний ой санамжинд нь байдаг. Төрөл дамждаг зүйл. Тэр бол ёс зүй. Энэ ухаанд нэвтэрч, төрөл тутамдаа даасан ламтай, тахисан бурхантай ирдэг үйлийн үрийн шүтэн барилдлага. Анзаарсан бол миний сайн танил яруу найрагч бүсгүй хэлж байсан юм. Улаанбаатарт дөрвөн уулынхаа дунд ирэхээр л сайхан шүлэг бичмээр болдог гэж... Онгод хийморь хөглөгддөг гэж... Энэ ч бас учиртай. Бурхан багш амьд ахуй цагтаа энэ газар орны тухай айлдчихсан байсан гэвэл хүмүүс үнэмшихгүй. Бид их азтай хүмүүс. Бурхан багшийн айлдвар зарлигийн чуулган Ганжуурт ”Бавуу марвын дончир” хэмээх газар орны тухай дурдаж л дээ. Орчуулбал ”Улаанбаатарын балгад” гэсэн үг. ”Балгад” гэдэг нь толь бичигт шүүрдэн үзвэл ”өдөр шөнө хоёр хүн нохой хоёрын дуу үл тасрах суурин газрыг хэлнэ” гэнэ. Миний Улаанбаатарт үнэхээр өдөр шөнө хоёр хүн, нохой, машин гурвын дуу үл тасарна. Ийм л сайхан. Бас энэ орон газар бол Дэмчиг бурхны орон, ханд дагинасийн чуулган. Ханд дагинас ч олон дүрээр оршино. Зарим нь яруу найрагчийн дүрээр, янхан эмийн дүрээр, мах худалдагч, марш алхагч... гээд амьдарлын бүх хэвшлээр. VIII Богдын хөтчид нь ч тиймийн учир Их хүрээний дууч эмсийг хүндлэн зам хөндлөн гаргаж байж, явдаг байсан гэж байгаа. Миний Улаанбаатарын бүх бүсгүйчүүд бол дагинас хэмээн боддог. Монголын бүхий л түүхийн туршид Улаанбаатар шиг ийм том балгад буй болж, энэ үеийнх шиг ийм олон яруу найрагч бүсгүйчүүд төрсөнгүй. Тэдний нэг нь Н.Нарангэрэл.

Яруу найргийн тухай углуургатайхан ярьчих хүн цөөрч байна даа. С.Дулам багш л үлдэж. Хүн судлал антропологийн үүднээс яруу найрагчийг хэрхэн судалж болох тухай нэг ярьж байх даа ”Хэдэн төрлийнхөө урьд бөө удган, лам хувраг явсан хүмүүс яруу найрагч болж төрдөг” гэсэн гайхамшигтай дүгнэлт хэлж байсан юм. Энэ бол ортой, шүнтэй, ултай, суурьтай үг. Тэгээд Нарааг боддог юм. Энэ хүн урьд насандаа хэн байсан бол... Бүр наанаас нь эхлээд дурдахад уртын дууч, туульч, жодч лүйжинч, бясалгалч, бүтээлч, бодьсадва, дара эх... Шүлгүүд нь нэг тийм нинж нэвт шингэсэн. Энэрэнгүй, тэнгэрээс нэг шидэт дохиураар дохиод байгаа ч юм шиг. Орой зулай илээд ч байгаа юм шиг. Үгнүүд нь, түүнээс урган гарч байгаа утга нь, утгаар дамжиж буй ухаан нь цогцоороо лүйжин шиг. Хоосон чанарын агаарт тасалж, огтолж, онож, гадаслаж буй мэт. Зүгээр нэг шүлэг бичдэг хүүхдүүдийнх шиг бэлгийн бойжилтын эхэн, дунд, сүүл үеийн сэтгэгдэл төдий биш. Амьдралын асар их туршлагатай эх хүн шиг бичдэг. Цөөн бичдэг. Түүнийгээ хүнд уншуулах тийм ч дуртай биш. Хэзээ ч өөрийгөө яруу найрагч гэж нэрлэх дургүй. Тийм л зураглал дүр дүрслэл харагдаад байдаг юм.

Энэ бол миний л бодол... Үнэн байх албагүй. Гэхдээ би энэ үгээ энд ч, эрлэгийн үүдэнд ч хэлнэ. Хажуунаас нь өчүүхэн ч холдох дургүй. Байнга анхааралтай ажиглаж, хүндлэн биширч, мэхийн хүндэлдэг монголын уран зохиолын, амьд яруу найргийн амьдрал дахь хайртай дүү нарын минь нэг. Хэн байсан бол...

Хүндэтгэн ёсолсон
Хүрээ хөвгүүн ах нь.

М-Е-Г-А-Д-У-Т-А

By Б.Баясгалан , in М.Хангал , 1 Comment

/Хэрэм нэвтлэх шинжлэл/

"Үүлэн зардас"-ыг ингэж Хэнэдхэгийн хэлээр хэлэх... Надад ч ганцаардах үе тохиолддог л доо. Тэр үед "Сэрэмж алдсан нэгэн ягчис хилэнт эзний бошог зарлигаар сүр жавхлангаа бууруулан үзэсгэлэнт амрагаас жилээр хагацаад..." гээд эхэлэнгүүт хичнээн халуун байсан ч салхи татаад л явчих... Энэ бол яруу найрагийн анагаах увидас юм билээ. Нэг найз минь надад сонин юм ярив. Эмч хүн л дээ. Энэтхэгийн Аюурвед хэмээх анагаах ухааныг сурахаар дээд курст нь 3 сар явж гэнэ. Халуун гэж тамтаггүй Өмнөд Энэтхэгт очоод нэг Дада яаж эм найруулах, ханах хатгах, бясалгуулах тасарсан эрдэм заах юм бодож л дээ. Гэтэл 3 сар нэг дуу заагаад л байж... заагаад л байж. Юу ч ойлгодоггүй. Шалгалтаа өгөх болтол тэр нь "Мегадута" буюу "Үүлэн зардас" байсан гэж байгаа. Манай хүн шууд л Бямбын Ринчин абугайн орчуулгаар эх хэлээрээ хөврүүлээд зогсохгүй утга санааг нь өнгөтөөр ярьж өгч л дээ. Тэгээд Дада: -Монгол хэлэнд хэзээ орчуулсан юм? гэж асууж гэнэ. Манай хүн овоо голдоо сүвтэй юм уншдаг эр болохоор "4 орчуулга байна. Бид бараг 800 орчим жил уншиж байна гэж хариулаад А авсан" гэж байгаа. Хажууд нь англи хэл рүү орчуулагдсан нэг орчуулгад англи хэлтнүүд дулдуйдаж, бусад нь амаа ангайсаар хоцорсон гэж байгаа... Хамгийн гол нь сэтгэлээс үүддэг 404 төрөл өвчнийг анагаах эмч хүний эрхэм нандин нууц эрдэм "Үүлэн зардас"-т байдаг гэж... Мөн их ухаан шүү. Ийм хүмүүсээ энэтхэгчүүд "Дорнын их яруу найрагч" юм уу "Нацагдоржын шагналт" гэдэггүй л дээ. Хар охин тэнгэрийн зарц, хааны охины сонгосон хорвоогийн хамгийн тэнэг эр гэхчлэн... домог зохиосон байдаг. Хааны охин эр нөхрөө сонгохоор улсынхаа бүх эрчүүдийг сорьж сонжоод олдолгүй явтал нэг эр модны мөчир дээр суугаад салааныхаа угийг сүхээр цавчиж байхтай таараад "Энэ миний эр нөхөр" хэмээн сонгоод ордондоо аваачиж тансаг сайхан амьдраад, Галидаст ч "Мегадута", "Шакундала" хэмээх туурвилуудаа бичих нөхцөл бүрдсэн бололтой... Үнэн ч бай худал ч бай... Нилээн хэнэггүй л эр байж, бас ч хааны гүнжид тоогдохоор дажгүй залуу байж. Яг үүнтэй адил Хангалын шүлгийн номыг эмх цэгц дэс дараанд оруулбал, дээр нь underground хэсгүүдийг нь нийлүүлбэл нэг монгол "Мегадута" болохоор байна. Өөрөө надад өгөөгүй. Ер нь жинхэнэ сайн шүлэг туурвилууд заавал хэвлэгдээд талх шиг тараагдах ёсгүй байх. Уншъяа гэсэн хүн араас нь хөөх ёстой байх л даа. (Танд ч бас над шиг унших боломж олдоно гэж найдаж байна) Би бол цангаж байгаа хүн. Хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй өсч өндийж яваа шинэ үеийн залуус яруу найргийг өөр нүдээр (жинхэнэ утгаар нь гэсэн үг) харж, эрүүл саруул төлөвшөөсэй гэсэн дээ л "цангаж" яваа хүн. За ингээд хэрэм хашаагаа даваад, бамбараа асаагаад цаашаа яваад байна даа. Хангалд хоёр зүйл байна. Дахин давтагдашгүй.

Нэг. Дуулал

Түүний шүлгүүд өөрийн гэсэн хөг аятай. Яг шүлс залгиж байгаатай адил хамаг мэдрэмжээ дотогшоогоо хумиж, хөндсөн сэдвээ төгсгөлгүй буюу төгсгөлгүй өнгөрөн үргэлжлэх цаг дээр бичдэг. Тийм учраас түүний шүлгүүд эхлэл ч үгүй... төгсгөл ч гүй... болоод өнгөрсөн ч юм шиг... ирээдүйд болох ч юм шиг. Ер нь төгсгөл гэж юу юм гэдгийг нэн тэргүүн ухаарах хэрэгтэй. Манай кино урлагт уламжлалт буддын утга зохиолоос авсан нэг гоё үг байдаг. "Төгсөв" гэж... Энэ бол дуусан юм уу? байхгүй болсон, устаж үгүй болсон гэсэн утга илэрхийлдэггүй. Бясалгалын ургац нүдний өмнө хоосон агаарт бий болж үзэгдээд мөн төгс төгөлдөр болсон гэсэн утга санаа юм л даа. Байгаа юу гэвэл байх, байхгүй юу гэвэл байхгүй... тасархай үг шүү. Ийм л төгсгөл ч үгүй эхлэл ч үгүй эмнэг ХАНГАЛ бичдэг хүн юм байна. Манай яруу найрагт байдаг. Яавал гоё шүлэг бичихэв гээд бусдаас эрж гардаг гоёчирхон дуурайдаг бол... мань хүн яав л төгс бичихэв гэж мэрийдэг бололтой. Бусдаас эрдэггүй. Бусдаас хамааралгүй гэсэн үг. Энэ нь ч аргагүй юм. Ямар нэг онол шүнгээр тайлж тайлбарлахын аргагүй ийм шүлэглэлийн хэлбэрийг "дуулал" буюу "гүр" гэж нэрлэдэг л дээ. Төвдийн Гарма Гаржүдвийн урсгалын гол гол төлөөлөгчид Мял богд, Нарова, Дилова, Гамбова, Монголын Чин сүзэгт номун хан Норовшаравын гэгээн, түүний 2-р дүр Лувсандандарванчүг, Ноён хутагт нар их хөгжүүлсэн хэлбэр юм. "Мялын буман дуулал", "Дилова, Нарова, Гамбовагийн намтрууд"-ыг уншаад үзээрэй. Гэгээрлийг олсон тэдгээр хүмүүс "гүр хайлдаг". Энэ нь юу гэсэн үг вэ? гэвэл ерөөсөө зүгээр ярих нь л шүлэглэл... Бясалгалаар тэдний хоолой дахь хүрднийх нь зангиас алдарч, өөрийн эрхгүй эргэн тойрныхоо юмс үзэгдлийг тасралтгүй шүлэглэн дүрслэх бөгөөд тэр нь зүгээр нэг "зохиолын дууны шүлэг" биш л дээ. Гүнзгий утгатай, нарийн дэс дараатай, утга уянга төгс, тийм төрмөл, ундармал, ширгэшгүй билиг төгөлдөр авъяас чадвар юм. Өөрөөр хэлбэл шүлэглэн хоосон чанарыг онох хэлбэр юм. Ачийг өгүүлхүйеэ бэрх эрдэмт мэргэн багш Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар багш минь надад нэг удаа Ноён хутагтын нэгэн ийм гүрийг айлдав.

Эрдэнэс олоод баярлах

Эрлэгт очоод үгүйрэх

Эвсэх салах бүгдээрээ

Илт хоосон чанар юм...гэж.

Хоосон чанарын тухай Умын 5 ботийг уншиж судлахаас илүү түүний яг оносон утгыг Ноён хутагт нэг бадаг буюу 4хөн мөр шүлгэнд хурааж ингэж айлджээ гэж... Орой руу минь орсон гүр шүү.

Түүний шүлгүүдийг уншиж байгаад "энэ нь нэг хиймэл, оруулмал, чихээс" юм гэсэн мөр, үг, өгүүлбэр олоорой гэмгүй... Шанд нь шар тостой боов өгнө. Тийм юм ерөөсөө байхгүй. Тийм ч учраас манай яруу найрагт "их мэдэгч багш" нарын хэлдэг үг бий. "Өөрийгөө эвд" гэж. Тэгэх ямар шаардлага байна. Тэрэн дор "сайн бясалга, хоолойныхоо хүрдний зангиасыг алдруул" гэж зөвлөх нь эрүүл мэндэд тустай. Үүнийг л буйд алсад сураг нь гардаг Булганы Мандахсан багш нь түүнд төлөвшүүлж өгсөн бололтой байдаг. Тэр хүний ухаанд би ч бас биширч даган баясая. Өөрөөсөө билиг авъяасаар дорой юмнуудын үгээр эвдээд, хэмхлээд, эрэмдэг татанхай амьтан болчихоогүйд чинь ч бас Хангал чамд баярлая.

Гэрэлт зул дэргэд байхад

Гэгээн нар байхгүй байсан ч яахав

Багш минь дэргэд байхад

Бурхан байхгүй байсан ч яахав... гэж танхай гүр татаж явсан мэргэдийн үр сад шүү дээ бид уг нь. Ийм болохоор яруу найрагт яалт ч үгүй эрдэм төгс багшийг олж, түүнийгээ шүтсэн шиг шүтэх, айлдвар зарлигийг нь ширхэгчлэн дагах л чухамдаа эрдэм ч юм... эргээд бодоход яруу найраг ч юм. Миний амьдралын хамгийн сайхан зүйл бол багштайгаа ярьж хөөрч суусан мөчүүд... баярлуулж байсан тэр мөчүүд билээ.

Хоёр. Яруу найргийн анагаах чадвар

За ашгүй. Хангалаас зөвшөөрөл ч авав. Юу ч гэж бичсэн гомдохгүй гэнэ ээ. Хоншоортой хүүхэд... Уг нь "пионер" сэдвээр бичих гэж байна л даа. Хүн төрөлхтний шийдэж чадаагүй... бүрэн төгс шүү... асуудал бол хайр дурлал юм. Гэхдээ л бичихүй байхын арга алга. Над шиг тийм тэлээгүй банзал гэж хэлэх нь ч юув. Гэхдээ л Хангалыг зандан залуу гэвэл би лав гайхахгүй. Би асуух ч үгүй. Бичихээр шийдэв. Тэр нэг бүсгүйд дурласан бололтой. Өөрөөсөө нь эгчмэд ч байж мэднэ. Ер нь л төгс бүсгүй байж. Яагаад өөртөө ойртуулаагүй юм бүү мэд. Нүд, хөмсөг... яааяаяаяая лайтай амьтан байсан байх аа. Тэгээд л мань эр бичиж өгч дээ. Хэрвээ... сэн бол гээд л. Үнэндээ хамтрахаас амсдаг сайн сайхан зүйл... таашаал тайвшралыг эдэлсэнсэн бол бол Хангал хэзээ ч ингэж бичихгүй байлаа. Мэдрээгүй учраас л... төсөөллөөрөө бичиж өгчээ. Тийм ч учраас би дээр хэлсэн. Сэтгэлээс үүддэг 404 төрөл өвчнийг анагаах увидастай "Мегадута" гэж. Тийм л юм болсон юм. Ер нь хүн 25 насыг хүртэл нандин шингэнээ гадагшлуулахгүй бол эр хүнээс занданы үнэр үнэртдэг гэж байгаа. Насан туршид нь... Тийм туршилт маягтай зүйл олон хүн дээр бий болж... Хувьсгалын жилүүдэд амьд мэнд үлдсэн хутагт хувилгаадад тохиолдож л байсан зүйл... харин коммунист үзэл суртал эсрэгээр нь хэрэглэж байж л дээ. За энэ ч яахав. Бүдүүлэг үг. Харин хүмүүс Хангалын шүлгийг уншаад юу олж авах гэдэг л байна. Тэд эхлээд тайвшралыг олж авна. Дараа нь тачаалаар энэлсэн сэтгэл нь анагаагдана. Үүнд л яруу найргийн ид шид оршиж байгаа билээ. Үнэнийг хэлэхэд би түүнийг урт наслаасай. Өнөөдөр анзаарахгүй өнгөрөх ч... хожим ухаарах цаг нь ирэхэд... олон олон шархалсан зүрхийг анагаах жинхэнэ монгол "Мегадута" бичээсэй гэж бодож байна. Тэдний дунд та бидний үр үртэс ч байж мэднэ. Ахад нь өөр хэлэх ч юм алга даа. Яруу найраг гэдэг бол тайвшрал, эмнэл зүй, анагаах ухаан. Түүнийг ямар ч эрх мэдэл, ширээ сандал горилоогүй байгаагаараа байгаа хүн л бүтээж чадна хэмээн итгэдэг билээ. Яг Галидас шиг... Миний дүү итгэлийг минь битгий алдаарай.

Хүрээ хөвгүүн ах нь

Жич:

1999 оноос хойш 10 жил юу ч бичсэнгүй. Чимээгүй явлаа. 2009 онд баахан юм бичив. Энэ хамгийн сүүлчийнх нь. Дахиад 10 жил чив чимээгүй амьдрахаар шийдлээ. Амьд яруу найраг, орчин үеийн уран зохиолын тухайд шүү. Нарийн яривал онгон үеийн яруу найргийн тухайд... Түүнээс бус эрдэм судлалын ажилаа эрчимтэй хийж багшийгаа баярлуулъя гэж бодсоноос өөр зорилго алга. Авъяасгүй бацаанууд боорлож л байна... Аргагүй л дээ. Энэ 10 жилд авъяастай болоорой... Хүнд хэлэх эрдэмгүй ч мөргөх эвэр туурайтай болоорой. Гэхдээ л алтан шаахай өмсөвч алцан майга нь арилахгүй л байх... Баясаа, Баяраа, Хангал та 3т өрнө, дорно, монгол гэсэн 3 хэрэм нэвтлэх шинжлэлээ үлдээв. Дараагийн үедээ та 3 л "Хүрээ хөвгүүд"-ийн та нарт үлдээснийг дамжуулахыг бодоорой. Хэрэм нэвтэлж, хил хязгаараа тэлээрэй. Монголын уран зохиол гэдэг (товчилсон нэрээр МУЗ) Муза гэдэгтэй адил үргэлж дуурьсах болтугай.

Good bye. Онгон үеийн яруу найраг минь.

Аа тийм мартах шахаж "Бороо орохын өмнөх өдөр" гэдэг Хангалын номыг заавал уншаарай. Догдолж уншина уу? дооглож уншина уу? хэрхэхийг тэнгэр мэдсүгэй... гэж.

Савка

Мандалговийн тэмдэглэлүүд буюу Ороолонгийн Элбэгтөгсийн “Одоо цаг”

By Б.Баясгалан , in О.Элбэгтөгс , 0 Comments

1. Мандалговьд зөөлөн сайхан бороо шөнөжин орсоны маргааш би түүнтэй уулзахаар давхиж билээ. Зуны дэлгэрмэл цагийн сайханд борооны дараа байгаль дэлхий шинэчлэгдэн үзэгддэг хуурмаг төрхөөрөө нүд баясган байлаа. Тэр намайг гэмгүй даруухан хүүхэд шиг төрхөөрөө инээд алдсаар угтав. Үсний засалтаа өөрчилчихөж, жаахан турсан ч байж магадгүй. Лорд Байрон шиг нарийн таяг тулсан нь ойрд залуу хүн ингэж “гангарсан”-ыг хараагүй тул сонин. Гэрийнх нь хаяанд суугаад бид хоёр уран зохиол, зарим нэг атаархмаар хүмүүсийн тухай ярилцаж, “Хүрээ хөвгүүд” хийгээд “Хөх мэдэрхүй”-нхнийг баахан ”муулав”. Эцэст нь баахан “альтернатив” философи ярилцаад тэр намайг хашааныхаа үүдэнд гаргаж өгөөд хоцорсон билээ. Орой нь би энэ хотод үзэл санаа нийлдэг, уулзаж ярилцахад урамтай, яруу найргийн арай өөр сэтгэлгээтэй яруу найрагч ГАНЦ байгаа нь ямар сайн хэрэг вэ? хэмээн сэтгэл догдлон бодож билээ. Түүнээс биш ганц ч номын дэлгүүргүй, шинэ ном, шинэ уран зохиолын ҮНЭР ч аваагүй энэ газар яруу найраг ямар байдгийг олонх чинь надаар хэлүүлтгүй мэднэ дээ? На, на ,на , на уул минь, аа, аа, аа, аа, алтан бишгүүр, мөнгөн юу, ии, ии, ии, ии, ии энэ муу хайраа би яах вэ? л шүү дээ?

Түүнээс хойш хэд хоногийн дараа нутаг орон, утаа майгаа руугаа буцахаар болж тэднийд дахин очив. Лорд Байроны таягаа гээж, залуу хүн шиг тэвхэлзэж угтсанд нь их л баярлав. Хөх мэдэрхүйн ” Хаврын ном”, Хүрээ хөвгүүдийн “Хэрэм нэвтлэгч”-ийг баахан “муулж” таашаал аваад, энд тэндхийн этгээд сонин “дүрүүд”, эвгүй зарим “гарууд”-ын тухай ярилцсаар, хүргэн хүүгийн энэ жилийн “хазганалт” дуусч, Хүрээ хот руугаа буцах болсноо дуулгаад ахан дүүсийн ёсоор тэврэлдэн салав. Орой нь би энэ хотын Солонгос сериалаа үзээд, онигооны сонин гарчиглаж суугаа сэхээтнүүд дунд хүний мөн чанар, амьдралд хандах хандлага, ирээдүйн хүсэл тэмүүллээрээ арай өөр залуу ГАНЦ байгаа нь ямар сайн хэрэг вэ? хэмээн сэтгэл догдлон бодсон сон. Түүнээс биш намаараа талцаж, сумаараа хуваагдсан энэ газар дарга болж, торго өмсөх хүсэлтэй залуусаар дүүрэн болохоос эгээрэл гэгээрлийн зүйл бодоод эргэлзэж суудаг нь цөөхөн дөө?

Гар утасны vibrator залгасан юм шиг Дундговийн дэржигнүүр замаар буцаж явахдаа оюун санааны шинэ үе хэзээ эхлэх, найдвар ер нь бий эсэх тухай эмзэглэн бодох зуураа Элбэгтөгсийн яруу найраг жилийн хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөнд гайхаж билээ. Энэ хоёр бодол минь хоорондоо мөргөлдсөөр, энэ цагийн шинэ сэтгэлтэй, гүн ухаантай залуус, нэг мэдсэн хүнээ байгаад намаа хөөгөөд, хослол зангиа хоёрын “гол” болоод дээгүүр ярьж, доогуур ухсан хүн болчих вий гэх айдас төрж, яруу найрагт дурласан хүмүүс яагаад ч тийм болохгүй хэмээн өөрийгөө тайвшруулаад өмнөх замаа ширтэж билээ. Үнэн шүү? Яруу найраг, зөвхөн яруу найраг ч биш ер нь уран зохиол зөв мөн чанарыг нь зөв ухаарсан хүнийг хэзээ ч муу үйлд шамдуулж, муухай хэрэгт түлхэж байхыг би хараагүй. Нэгэн эрхэм багшийн хэлснээр” муу хүнээс муу л зохиол төрдөг. Харин сайн хүнээс сайн зохиол төрдөг” гэсэн үг үнэн гэдэгт итгэх болсон тул овоолсон их мөнгөөр дарсан ч тэднийгээ оюун санааны дархлаагаа алдахгүй гэж баттай бодлоо. Тоосрон байгаа замын үзүүрт жижигхэн бор толгой үзэгдэхээ байсан ч тэр бор овооны урд энгэрт бодсон бодлууд минь үргэлжлэн хөвөрсөөр байж билээ. Намхан толгодынхоо дунд үлдсэн Элбэгтөгс надад өндөр бодлууд үлдээсэн учир Хангайн ногоон даваагаа харах хүртлээ би Мандалговийн бодлуудаасаа магад салж чадаагүй билээ.

2. Ороолонгийн Элбэгтөгсийн “ОДОО ЦАГ” хэзээ эхэлсэн бэ? Яг хэдийд, хэдэн цагт гэж би хэлж чадахгүй нь. Ямар ч байсан анхныхаа номыг гаргаснаас хойш. Намайг “Ер бусын Галсансүхийн ердийн нэг хуулбар” хэмээн шүүмжилснээс хойш эхэлсэн гэдэг нь тодорхой. Харин яаж эхэлсэн бэ? гэдгийг би тааварлаж байна. Ингэж л эхэлсэн юм.
Одоо цагт бүхий зүйлс
Оршин байгаа нь тоосон харгуй /elbegtugs.blogspot.com/
Тоосон харгуй-хоосон харгуй. Ямар нэгэн шинэ гүн санааны эхлэл. Тэгээд хөл үймээнээс хол өөрийгөө чагнах боломжтой газар Элбэгтөгсийг их өөрчилжээ. Хотод тэр өөрийгөө олж харахгүй зөвхөн бусдын үнэрийг үнэртэж, бусдын хашаанд майхнаа шааж, бусдыг шохоорхох шохоорхол нь хүчтэй байсан бол харин Мандалговьд бусад гэдэг нь зөвхөн тэр ӨӨРӨӨ болсноо ойлгож эхэлжээ. Ийм сайхан ХУВИРАЛ хүн бүхэнд оногддоггүй юм. Хуучны улсууд өсөж томроод өнгө зүс орсон хүүхдийг” мөн сайхан хувирчээ” гэдэгсэн. Түүнтэй адил би Элбэгтөгсийн шүлгүүдийг “мөн сайхан хувирч дээ?” гэж хэлэх гээд байгаа санаатай. Ингэж хувирч эхэлсэн юм.

Энд бас сэрүүхэн байна гээд хүүхнүүд нь хөвөнтэй өмд өмсдөг ч
Энд бас сэхээтнүүд нь Солонгосын сериалыг шүлсээ залгилан үздэг ч
Энд бас соотон чихтнүүд хов зөөж нэгнийхээ амьдралыг үрдэг ч
Энд бас надтай хамт Дональдыг үздэг хүүхдүүд байдагт би баярладаг
/elbegtugs.blogspot.com/

Нэг үгээр ингэж тэр амьдралын мөн чанарыг анзаарч эхэлсэн байна. Эрээн бараан, шударга бусыг олж харсан нь түүнийг яруу найраг гэдэг инээд биш нулимс, яруу найраг гэдэг зөвхөн өвөрмөц содон байхад бус өөрийнхөөрөө амьдралыг ухаарахад байдгийг мэдүүлсэн ажээ. Тиймээс хүүхэд мэт ариун сэтгэлтэй байхыг эрхэмд үзэж, гэгээн сайхнаар мөрөөдөхөөс хэзээ ч буцахааргүй ТЭМҮҮЛЭЛ” түүний яруу найргийг их өөрчилсөн байна. Нэг хэсэг бие нь тавгүйдэж, тэгээд тэр өвдөхийн хүндийг мэдэрсэнээр, үхлийн тухай бодлууд яруу найрагт нь түрэн орж иржээ. Ийм зүйл амьдралд байдаг л юм. Нэгэн яруу найрагч хүндээр өвдөөд эдгэснийхээ дараа хуучин бүх шүлгүүдээ шатаагаад цоо шинээр эхэлсэн тухай уншиж байлаа. ҮХЭЛ яг СОЁЛ гэдэг шиг дэлхий дээр хамгийн олон тодорхойлолттой зүйл. Тиймээс түүнийг дэндүү олон янзаар шүлэглэсэн, тэр бүхнээс магадгүй хамгийн үнэмшилтэй нь “ҮХЭЛ бол ШИНЭ АМЬДРАЛ” гэдэг л юм шиг надад санагддаг юм. Харин энэ сэдвээр О.Элбэгтөгс ингэж бичжээ.
Нөхцөгсөдийн сүнс намайг дуудна
“Нөгөө ертөнцөд ирээч” гэнэ
Гэвч тэр ертөнцөд замчлах
Гэрэл гэгээ нь хэн болох вэ? /elbegtugs.blogspot.com/

Дантегийн нэг оронд Беатриче замчилдаг шиг үнэхээр тэр оронд биднийг хэн замчлах вэ? бодох л асуулт. Энэ насны сайн үйл ч замчилдаг байж болох юм. Үгүй бол манай ертөнцөөс өмнө нь буцагсад тосож аваад заримыг нь таван одтой буудалд, заримыг нь тамын таван одтой тогоонд чанадаг байхыг үгүйсгэхгүй. Дахиад л ЗАМ.
Хаанаас ирснээ мэдвэл
буцах газраа олчихно
Хаанаас ирснээ үл мэдэх нь
Хангалттай амьд явахын шалтгаан /elbegtugs.blogspot.com/
Сонирхолтой санаа байгаа биз. Гэхдээ би л хувьдаа хаанаас ирснээ мэдсэн ч мөд буцахгүй. Ер бусийн Галсансүхийн айлдсанаар”үхтлээ амьд явна”. Элбэгтөгсийн блог дээр бичсэн шиг “ гэтэл одоо хүчтэй ганц найтаахад л гучин нас хүрчих гээд байдаг” гэдэг шиг чадвал дахиад дөрвөн удаа хүчтэй найтаах хүсэл байна. Хүн хүний хүсэл таашаал өөр. Тиймээс ч хаанаас ирснээ үл мэдэх нь хангалттай амьд явахын шалтгаан гэдгийг олж харсан нь хүн сэрэхүйн өнцөг өөр өөрийг илтгэнэ бус уу? Тиймгүйсэн бол:
Тэнгэр хараад надад атаархал төрдөг
Тэрээр яагаад ийм хүлцэнгүй, амирлангуй, нам тайван
Тэнд орших үүлс шигээ үзэсгэлэнтэй
үүрд оршуулагдсан үхдэл мэт анир чимээгүй
байна вэ? /elbegtugs.blogspot.com/ гэж өмнөхөөс ангид уужимхнаар ухаалгаар сэтгэхгүй байсан даа? Тэнгэр амирлангуй нь хүмүүст тайвшрал төрүүлж, тэнгэр хүлцэнгүй нь хүмүүсийг даврахад хүргэсэн ч өнө мөнхийн амар амгаланг тэндээс мэдрээд үй олон шүлэг бичсэний ердөө нэг нь энэ. Зах хязгааргүйн мэдрэмж үнэндээ биднийг “дээр хөхрөгчид” хүндэтгэлтэй хандахад сургаж, бид ч түүний гоо сайханг үнэн зүрхнээсээ биширч чаддаг болжээ. Хэрэв анзаарсан хүнд бол говийн тэнгэрт одод их л ойрхон түгдэг юм. Тэгэхээр тэр зүгийн хүмүүст тэнгэр ойрхон гэсэн үг.
Эцэст нь “Хөх мэдрэхүй”-н яруу найраг жинхэнэ тунамал өнгөө олох эсэхийг хүлээх л үлдлээ. Элбэгтөгс ч цааш дахин яаж хувирч, хуучин цагийн тодорхойлолтоор уран бүтээлдээ өсөхийг ажиглах л ажил үлдлээ. Хаврын ном зулзагалж, Өвлийн ном өөр байхыг хүсье.

Өнөө муу Хүрээ хөвгүүн зүгээр л Пүрэвхүүгийн Батхуяг

2010-10-09

Дэлхийн дүү нараа хайрлах өдөрт дэлбэрч бичив, ээ

МИНИЙ ХУВЬД УРАН ЗОХИОЛ БОЛ ГАРЦ

By Я.Баяраа , in Б. Баясгалан , 2 Comments

Батсуурийн БАЯСГАЛАН Говь-Алтай аймгийн Бугат суманд 1986 онд төрж, 2008 онд МУИС-ийг төгссөн. Өдгөө МҮОНР-д ажилладаг. Тэрбээр саяхан “Арван гуравдугаар сарын бороо” хэмээх уран бүтээлийн анхны түүврээ хэвлүүлсэн юм.

- Уран бүтээлийн анхны түүврээ эх барьж авсанд баяр хүргэе. Уран зохиолын ертөнцтэй Та хэрхэн холбогдсон хүн бэ?
- Баярлалаа. Шүлэг бичиж эхлэхэд юу нөлөөлснийг мэдэхгүй. Харин уран зохиолд дурлахад аавын маань асаасан гэрэл гэгээ нөлөөлсөн шүү. Манайх Говь-Алтай аймгийн Бугат суманд байдаг байлаа. 1990-ээд онд, ардчилал зах зээл эхлэх үеэр аав маань нутагтаа хувийн жижигхэн лааны үйлдвэр байгууллаа. Лаа хийдэг айл чинь хөдөөгийн буйдад гэрэл гэгээгээр дутна гэж үгүй. Гэрэлтэй айл чинь яах билээ, бөөн ном сонин гэр дүүрэн зулчихаад л ийш тийш хараад өнөөхөө шагайгаад сууцгаачихна шүү дээ. Тэгэж би аав ээжийгээ дагаж лааны гэрэл бараадан сонин, ном үсэглэсээр 1 дүгээр ангид орохоосоо өмнө бие даагаад уншдаг болчихсон байв. “Раамын үлгэрийн цоморлиг” уншчихсан хүн чинь цагаан толгой энэ тэр гэж ярихгүй шүү дээ… Харин 2 дугаар ангиасаа шүлэг бичиж эхэлсэн санагдана.
- Өнөөдрийн манай уран зохиолын талаар залуу хүний хувьд ямар санаа оноотой явдгийг тань сонирхож байна?
- Монголын уран зохиолын маргаашийг би их өөдрөгөөр хардаг. Өөрийнхөө үеийн залуусыг гадаад ертөнцийг их уншаасай, бас үндэснийхээ уран зохиолыг их судлаасай гэж боддог. Өөрөө ч мөн тийм байхсан гэж шамдаж явна. Монголчууд уран зохиолын өвийн хувьд их баян ард түмэн. Өөрийгөө хэн болохыг мэдэхгүй, бас бусдыг хэр болохыг танихгүйгээр “давшилтанд” орж болох уу даа.
- Уран зохиолыг нэг хэсэг нь сэтгэлийнх, нөгөө хэсэг нь сэтгэлгээнийх байх учиртай гэх зэргээр маргадаг. Таныхаар бол уран зохиол гэж юу вэ?
- Зүрх үү, тархи уу гэдэг дээр сонголт хийж болно гэж үү? Мэдрэмж үү, сэтгэлгээ юу гээд маргалдаад л байдаг юм. Сэтгэлээрээ, мэдрэмжээрээ бичнэ гэдэг их л уугуул мөн чанар, унаган авъяасны үр шим байх. Харин уран бүтээлч цаг хугацааны явцад төлөвшөөд, төгөлдөршөөд, оюуны хувьд бяд суугаад ирэхээрээ сэтгэлгээний гайхамшгийг бүтээдэг байх. Сэтгэлгээ, мэдрэмж хоёр салшгүй найзууд болохоос дайсан биш. Бие биенийх нь өөдөөс сөргүүлээд маргалдаад байх шаардлага юу байна… Бусдын хувьд юу юм мэдэхгүй, яг миний хувьд бол уран зохиол “Гарц” л болж таарч байна… Ганцаардлаас, санааширлаас, бусдаас, өөрөөсөө, ахуйгаас, харанхуйгаас бас гэрэл гэгээгээс гээд л…
- Өөрөө шүлгээс гадна үргэлжилсэн үгийн төрлөөр бичдэг, орчуулга хийдэг. Ойрд энэ чиглэлээрээ юу амжуулж байна?
- Тийм мундаг зохиолч, орчуулагч биш шүү дээ би. Үргэлжилсэн үг ч бай, орчуулга ч бай надад бол залуу хүний хувьд өөрөө өөрийгөө нээх гэсэн эрэл хайгуул л юм даа. Хэд гурван өгүүллэг бий. Орчуулгын хувьд болвол энэ чиглэлээр хилийн гадна мэргэжил олчих юмсан гэж хүсэх л юм. Б.Ринчен гуай “Марк Твений минь махы нь идэж дээ” гэсэн шиг орчуулга гэдэг овилгогүй болгоны оролдоод байдаг эд биш дэгээ. Муу орчуулгыг бол орчуулж байна уу, оршуулж байна уу гэж л ярина. Орчуулга хийж байгаа хүн цаад зохиолынхоо өмнө ч, эх хэлнийхээ өмнө ч асар их хариуцлага хүлээж байгаа хэрэг. Тиймээс л орчуулгын эрдмийг мэргэжлийн түвшинд эзэмшиж байж би орчуулагч гэж хэлэх зүрх хүрэх байх. Одоо бол надад баахан зориг, хоосон санааширал л байна.
Хэд хэдэн яруу найрагчийн бүтээлийг англи хэлнээс өөрийнхөө хэмжээнд хөрвүүлэх гэж хичээсэн. “Орчуулагчдын гар дороос орхигдож үлдэж чадсаныг нь л яруу найраг гэж нэрлэе” гэж Роберт Фрост хэлсэн байдаг даа. Тэгэхээр яруу найргийн орчуулга гэдэг боломжтой ч юмуу, үгүй ч юм уу бүү мэд. Харин үргэлжилсэн үгийн нэг том зохиолыг дотроо бол амлаад авчихсан яваад л байгаа. Тэрнийхээ гүйцэтгэлийн хугацааг нь “ямар ч л гэсэн амьд ахуйдаа” гэж тогтоосон.
- Уран зохиолын ертөнцөд тодорхой үеийнхэн өөр өөрийнхөө өнгө аясаар дуу хоолойгоо гаргаж байдаг шиг санагддаг. Таны үеийн хэсэг залуу уран зохиолын дугуйлан хичээллүүлдэг, бас ихэнх нь номоо гаргажээ. Тэднийхээ талаар товчхон яриач?
- МУИС-ийн Утга зохиолын нэгдэл биднээс өмнө, Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн гуай нарын үеэс л үндэс мөчир нь салаалсан өндөр түүхтэй ариун хүрээлэл. Энд бидний оюутан нас, ойворгон гэнэн, дурсамжтай мөчүүд өнгөрсөн. Найзууд маань бүгд анхны номуудаа гаргачихлаа. Ганц шүлэг гэхгүй үргэлжилсэн үг, жүжгийн зохиол бичдэг “хүүхдүүд” ч бидний дунд бий. Бас хэл ус сурч, биеэ бэлтгэж буй нь ч бий. Алт, мөнгө, хүрэл үе нь яах вэ. Хамгийн гол нь үе үе бүхэн өөр өөрийн гэсэн тодорхой үүргийг хүлээж, түүнийгээ маш сайн биелүүлж байж л Монголын утга зохиол хөгжинө шүү дээ.
- Танд хамгийн их таалагддаг зохиол, зохиолчийг нэрлээч гэвэл хэн хэнийг гэх вэ?
- Канадад байдаг эгч маань надад маш их ном явуулдаг юм. Тэгэхээр би номоор их баян. Тони Морисон гэж Нобелийн шагналтай, хар арьст хадагтай бий. Түүний “The Bluest eye”, “Beloved” гээд хоёр зохиол байдаг юм. Эдгээрийг их догдолж уншдаг. Сэнгийн Эрдэнэ гуай бол үнэхээр мундаг. Мэдээж өөр олон зохиол, зохиолчид бий л дээ. Яруу найрагчдын тухайд бол Батжаргалын Одгэрэл найрагчийг хүндэлдэг.

"МОНЦАМЭ мэдээ" сонин. 2009.04.03-ны дугаараас