Хөх мэдрэхүй

Монголын Үндэсний Музейн эрдэм шинжилгээний ажилтан, залуу яруу найрагч Н.Нарангэрэлтэй “Чин Сүзэгт Номун Ханы өв соёл” хэмээх номынх нь талаар ярилцлаа.

-Та нэгэн өвөрмөц номоо өлгийдөн авлаа. Энэ номынхоо тухай яриагаа эхлэх үү?
-Энэ жил Чин Сүзэгт Номун хан хутагт Лувсанноровшаравын мэлмий гийсний 310 жилийн ой тохиож байна. Эл ойн хүрээнд энэ сарын 28-нд эрдэм шинжилгээний бага хурал, үзэсгэлэн зохион байгуулж мөн энэ түүхэн хүний ойг угтсан олон ажлыг Баянхонгор аймгийн нутгийн зөвлөлөөс зохион байгуулж байна. Лувсанноровшарав бол Энэтхэг орноо Бардужин, Цэвээнбазар, Шийравпэрэнлэй, Бүрэн-Олзод, Гурувоба төвд орноо Лхаваандорж, Сономдагва, Сономдорж, Лодойдэмид, Баншарав, Рэнцэнбал, Ганжууржав хэмээх XII удаа тодорч Монгол оронд Лувсанноровшарав нэрээр үүнээс хойш үе уламжлан Монголд V дүр тодорсон болно. Эл гэгээний дараагийн дүр нь тодорсон байгаа ч одоохондоо нууцлагдмал байна.

Лувсанноровшарав бол зохиолч, яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч, Монголын шашин соёлд томоохон хувь нэмрийг оруулсан нэгэн. Тэрээр Ордост Шар зуу хэмээх хийд байгуулаад 1751 онд одоогийн Баянхонгор аймгийн Галуут суманд Чин Сүзэгт номун хан хутагтын хүрээг байгуулсан. Чин Сүзэгт номун хан гэдэг нь түүний цол, Эрдэнэ ноён цорж, Чин Сүзэгт Номун хан хутагт хэмээн дууддаг халхын 13 тамгатай хутагтын нэг болно. Миний эл ном хөдөө орон нутгаар судалгаагаар явж тухайн хийдэд шавилан сууж асан настай хүмүүсийн дурсамж яриа, шинээр олдсон гүр дууны нэгэн дэвтрийг хөрвүүлэн 70 гаруй гүр дууг нээснээрээ шинэлэг бүтээл болсон болно.

-Эл хутагтын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг юу вэ?
-Тэрээр 7 сүм бүм төвд хэлээр бичсэн бүтээлтэй нэгэн. Энэтхэг төвдөөс уг гарвалтай гүр дууг Монголд уламжлуулсан, Ордосоос ирээд Чин Сүзэгт Номун хан хутагтын хүрээг үүсгэн байгуулж бусад хийдээс нэлээд ялгавартай байдлаар хурлын ая данг уламжлуулсан бөгөөд тухайн үед Чин Сүзэгтийн хийдэд 130 гаруй нэр төрлийн ном хурдаг, цам майдар эргэх ёс шашны уншлага нь ч ихээхэн өвөрмөц юм, тэр байтугай Их сангийн тийзийг хүртэл хэрэглэдэг байсан талаар тэр хүрээнд шавилан сууж асан хэл зүйч Я.Цэвэл гуай дурсан бичсэн байдаг. V дүрийн үед шашны жижиг хэмжээний сургуулийг байгуулж 25 хүүхэдтэй хичээлүүлдэг байсан юм билээ.

-Номын редактороор хэн ажиллав. Та залуу хүн судалгааны ном бүтээхэд хэр хүндрэлтэй байсан бэ?
-Судалгааны ажил хийх гэдэг бол чөмгөө дундартал сууж байж бүтээл гардаг. Гэлээ гэхдээ би Баянхонгор аймгийн Галуут суманд Чин Сүзэгт Номун хан хутагтын хүрээний ойролцоо төрсөн учраас судалгаа хийхэд дөхөм байсан. Нутаг усандаа ямар нэг үзэгдэх дүртэй, уншигдах үсэгтэй юм хийнэ гэж үргэлж боддог байсан минь зах зухаасаа биелэгдэж байгаад дотооддоо баяртай байна. Хутагт Лувсанноровшаравын талаар судалгаа хийх гэж тэр хийдийн ойролцоох Ёлын ам хэмээх газар луу явж байгаад нохойд хүртэл хөөгдөж байлаа. Намайг анх эрдэм номын цагаан мөрд хөтлөн оруулсан миний багш МУ-ын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, шинжлэх ухааны доктор профессор С.Дулам багш, Үндэсний Музейн захирал Ж.Саруулбуян багш нартаа талархал илэрхийлье.

-Та бас яруу найрагч хүн “Хөх мэдрэхүй” яруу найргийн бүлгэмийн тэргүүн. Сүүлийн үеийн яруу найргаас тань сонирхвол?
-Шинэ залуу яруу найрагчдын “Хөх мэдрэхүй” бүлгэм маань өнгөрсөн жилийн хавар “Хөх мэдрэхүй шүлгийн цоморлиг” нэртэй номоо гаргасан. Одоогоор хүн бүр хувь хувьдаа тус тусын хоёр дахь бие даасан номоо гаргах нь гаргаж, зарим нь орчуулгын бүтээлд хүч үзэж байгаа. Миний хувьд “Тийн мэдрэхүйн гуниг” номоо уншигчийн хүртээл болгосон. Хавраас нэг ном гаргана.

-Яруу найраг гэдгийг нэг өгүүлбэрээр эсвэл нэг мөр шүлгээр илэрхийлвэл?
-Миний өмнөх номонд нэг шүлэг буй. Сэтгэлрүү минь нүдээ дүр дээ, Шил хэрэггүй ээ тэнд чи бүхнийг харна. Сэмрэх догдлох, санаашрах, өмөлзөх, шархирах нь сэлүүрийн цаана тэмцэж буй усны түлхэлт шиг л... сэтгэлийн өвчин гэх үү дээ үүнийг би... гээд цааш үргэлжилдэг... сэтгэлрүүгээ харилцан сайн дүрэлцвэл энэ амьдрал аандаа амттай... амьдрал өөрөө уран зохиол ш дээ. Тэр зохиолын сайхан мөн чанарыг салгавал дотор нь Дорж Дулмаа гэх хүний амьдрал л байдаг. Хэр дүрж чадаж байна хэр өөррүүгээ өнгийж орж байна гэдгээс шүлгийн үнэ цэнийг мэдэрч таашааж болох байх. Сэтгэл оролцсон юм бүхэн урлагтай болдог. /Инээв/

-Таны хүндэлж явдаг зүйл. Мөрөөдөл?
-Ном. Зүгээр л ном тэврээд суух сайхан шүү. Үүнийг ойлгох хүмүүс ховор байх л даа. Гэхдээ л би яг тийм л ертөнцөд байхдаа хамгийн их аз жаргалтай болдог. Яагаад ч юм би яруу найрагт хачин их хайртай. Дэлхийн сонгодогууд, Монголынхоо уран зохиолоос шилж уншдаг. Д.Нацагдорж, П.Лувсанцэрэн, Д.Нямсүрэн, Д.Батбаяр, Ц.Урианхай, Т.Баянсан, Б.Одгэрэл гээд л нэрлээд л байвал олон хүн байна. Эдгээр хүмүүс бүгд өөр хоорондоо давтагдашгүй гайхалтай оюуны их язгууртнууд. Надад тийм том мөрөөдөл байхгүй. Бурхны зурсан хувь тавилангаар амьдарч, шүлгээ бичиж, олон хүүхэдтэй болоод тойруулж суулгаад шүлгээ уншиж өгөх юмсан л гэж мөрөөддөг.

-Та дээр яруу найрагт хайртай гэсэн. Өөр юунд хайртай вэ?
-Би хүүхдүүдэд их хайртай. Тэд ямар хөөрхөн гээ. Уйлаад сууж байснаа ганцхан ширхэг чихэр авангуутаа нүд нь гялалзаад л явчихдаг. Энэ утгаараа би хүүхдүүдэд бага боловч туслах юмсан бодож явдаг. Өнгөрсөн “Соёлын өвийн боловсролын төв” ТББ-ыг байгуулсан. Монголын соёлын өвийг хадгалж хамгаалж, өвлүүлэх мэргэн арга бол хүүхдүүдэд бага балчраас нь зааж сургаж зөв хүмүүжилтэй болгох юм. Манай төв хүүхдүүдэд хувцасаа яаж өмсөхөөс өгсүүлээд монгол оньсон хөлөгт, ясан тоглоомуудыг зааж сургадаг. Мөн гэр оронгүй өнчин өрөөсөн хүүхдүүдэд бүх талаар тусламж дэмжлэг үзүүлдэг.

Н.Оюундалай http://niigmiintoli.mn/