ХӨХ ШУВУУ


Яруу найрагч Пүрэвжалын Майнбаяр манай бүлгэмийн гишүүн, яруу найрагч, орчуулагч Батсуурийн Баясгалангийн талаар ийм нэгэн өгүүлэл бичжээ. Эл бичлэгийг яруу найрагчийн "Нүүр ном" дахь хуудаснаас, зөвшөөрөлгүй авсан болно.


ХӨХ ШУВУУ


Сүмийн зүгээс сүрэг шувуу нисэн ирэх мэт шүлэг найргийн цаг гэж бий. Тэр цагийг залуус дуулж эхэлжээ. Дуу чимээ, өнгө дүрс, гарт баригдаж, чихэнд сонсогдож байна. Туурвин бүтээхийн ирмүүн халуун хүсэл эндээс ч, тэндээс ч төөнөнө. Тэдний дунд орсон хүн бол надаар хэлүүлэлтгүй мэдэх байх. Би бол зах зухад нь л явдаг хүн. Эдгээр залуусаас би “Хөх мэдрэхүй” бүлгэмийн дүү нарыг арай илүү танина. “Хөх мэдрэхүй” дүү нарын нэг авууштай чанар бол аливаад /уран зохиолд/ бодтойгоор ханддаг явдал юм. Хөгшин залуу, шинэ хуучин гэлгүй сайн бүтээлийг эрж хайж, түүнийгээ хүмүүст түгээж байдаг билээ. Сайн үйлс дэлгэрэхийн учир энэ буюу. Тэдэнтэй уулзаж танилцсан минь эртний ерөөл буй заа. Элбэг, Бүүвэй хоёр өрөөгөөр түрхэн ороод гарахад л эндхийн бүгчим агаар сийрэх шиг болдог юм. Энэ удаа тус бүлгэмийн гишүүн, яруу найрагч, орчуулагч Б.Баясгалангийн тухай өгүүлье гэж бодлоо. Самгардахаасаа өмнө санаа бодлоо хэльюү л гэж. Их юм гараад ирэхээр ах нь дарагдаж мэдэшгүй. Ихийг бүтээх нь дамжиггүй тул ингээд хэлчихлээ.
Яруу найраг байхгүйсэн бол бид энэ тэнгэрийн дор уулзалдахгүй байлаа. Ахан дүүс болохгүй байлаа. Тиймээс Баясгалангийн “Арван гуравдугаар сарын бороо” номноос,
“Сайхан л зүйл дотроо бодож явна даа
Санааны алсад нэгэн зурвас гэрэл тодроод
Салхич шувуу нүднээ өдөн дуудахын гэгээ цацаад
Тэмүүлэх тусам тэнгэр ямар ойрхоныг мэдрээд
Тэмдэг төдий инээмсэглэл нүүрэндээ цацруулаад
Сайхан л зүйл дотроо бодож явна даа...”(Арван гуравдугаар сарын бороо.2009.11х) гэсэн шүлгийг санаа амар уншиж суух билээ.
Бид нэг нэгийгээ яруу найрагч гэж нэрлэж, итгэж, тэр итгэлээрээ л голоо зогоож явдаг. Яруу найраг хэзээ ч муу муухайг ярихгүй. Хэсэг хугацааны дараа яруу найрагч биш болсон ч яах вэ? Учир нь яруу найрагтай нөхөрлөсөн он жилүүд бидний амьдралын хамгийн ариун, хамгийн тунгалаг нь байна гэдэгт би итгэдэг. Сайн сайхныг бодож явахад муу муухай аяндаа сарнин замхардаг. Санааны алсад зурвас гэрэл тэгж тодордог. Зурвас гэрэл яруу найргийн тусгал, салхич шувуу гэгээ цацах нь цаг хугацааны туйл. Энэ гэгээг олж харсан хүн азтай яа. Тэмүүлэх тусам тэнгэр ойрхныг мэдрэх нь сайхан бодлоос л эхтэй. Тэгээд л тэмдэг төдий инээмсэглэл нүүрэндээ цацруулжээ. Тийм хүчийг мэдэрсэн хүнд бол тэмдэг төдий инээмсэглэл байхад л хангалттай. Илүү юм хэрэггүй.
“Ганцаар, гүн харанхуй тэнгэрийн дор
Гадаа, хуучин савлуурын дээр
Ганхан ганхан суулаа...”
Шөнийн салхины гар савлуурыг зөөлхөн түлхэж байна. Ингэж ганхан суухдаа тэр ихийг бясалгадаг биз дээ. Газраас бодол хөндийрч, гайхамшигтай хэмнэлд автах үе, ”Газраас хөндийрч тэнгэрийн аглаг руу одоход, гараараа даллаад аав баяртай үлдэв” гэсэн мөр шиг л...Ганхан...ганхан...ганхан...Харанхуй тэнгэр, хуучин савлуураас гэрлийг, шинэ юмсыг олж харахын тулд шүү дээ. Тиймгүйсэн бол тэгж ганхаж суухын хэрэг юун... Жихүүн салхинаас гэгээхэн гуниг сэвэлзэж байгаа нь доорх мөрүүдээс андашгүй.
“Жихүүн гэвч зөөлөн аяст салхин
Жил саруудын үнэрийг чичирхийлэн зөөж
Зүрхэнд минь хэн нэгний гуниг ийм лавтай шургасныг
Зүгээр л сэвлэгээр минь оролдонгоо шивнэж байлаа...” (“Арван гуравдугаар сарын бороо” 2009.22х)
Амьдрал хийгээд мөнхийн гунигийн тухай асуултанд инээвхийлэлээр хариулагч, аньсан нүдэндээ тэнгисийн цахлай, Аннагийн нэртэй шарилын чулуу хадгалагч, уншаагүй номынхоо уран гоё төсөөлөлд автагч, утгагүй бүхнээс ангид оршигч юм даа тэр. Тэмдэг төдий инээмсэглэл, асуултанд инээвхийлэлээр хариулах зэрэг нь нууцлаг ертөнцийнх нь анхны илрэлүүд юм. Өөр ямар шинж тэмдэг илэрхийг мэдэхгүй. Миний санахад улам л нууцлаг болох болов уу? Тэрхүү нууц нь хааяахан,
Улигт ахуйн торноос нисэхсэн гэхдээ би бачимдан сэрэхэд
Угаасан хувцсаа оруулсан уу гэж энгийн тайвнаар чи асууна
Чимээгүйхэн л би толгой дохин бүдэгхэн инээвхийлэлээр нууцаа хулдавч
Чийрт ахуйгаас хашгичин дэвж, хайраан гишгэлээд нисэхийг хүснэ...(“Арвангуравдугаар сарын бороо” 36х) гэсэн мөрүүдээр илэрнэ. Энэхүү нисэх хүсэл зарим хүнд эгдүүцмээр санагдаж мэдэх ч, нам гүмийг эрэгч, үг үсгийг эзэмшигчийн тухайд бол байвал зохих л араншин. Хүлцэнгүй ийм инээвхийлэлийн цаана л хүчирхэг үгийн ертөнц бүрэлдэн тогтож байдаг жамтай. Эргэн тойрон утгагүй хоосон санагдах үе бишгүй л бий. Утгагүй хоосон угтаа бол сэрэхүйн дээд шат бөгөөд тэр шатны гишгүүрээр өгсөж чаддаг нь даанч цөөхөн. Далдын совинтойд нь зориулагдсан болохоор арга ч үгүй юм уу даа. Бачууран давчдах үедээ, бүгд л нисэхийг хүсэцгээдэг. Ниснэ гэдэг дотоод ертөнц рүүгээ л очно гэсэн санаа тул тэндээс давтаж буй цуурай, давхарлаж буй үүлс, зүүрмэглэж буй уулс цөм жигүүртэй байж таарна. Хайраас, амьдралаас, хүсэл мөрөөдлөөс уйдсан гэсэн утга огт биш бөгөөд товчхондоо бол бүтээж туурвихийн ариун шаналан бөлгөө. Ийм шаналалыг бага сага мэдэхийн учир энд жаахан тоочиж орхив. Адгалт, бачимдал гэдэг үнэн чанартай анир чимээг нэвтлэхийн өмнөх агшин. Агшин хоромд дасах мэт толгой дохин байвч түүний доторх хүн,
Цээжин дотрох энэ их салхийг ээ
Цэх суугчийн дотрох эмх замбараагүй хөдөлгөөнийг ээ
Газарт бууж үзээгүй үй олон шувуудынх нь
Ганганах дуу тасардаггүй миний дотрох тэнгэрийг ээ
Хавирга зүлд дэлдээд хашхираад байгаа хүнийг
Харанхуйд мод тэврээд уйлаад байгаа хүнийг
Хажууханд ном уншаад инээгээд хэвтэх хүнийг
Эсвэл үсээн задгайлаад хяргаж суугаа хүнийг
Эрмэг дээрээс үсрэхийн өмнө эргэн харж буй хүнийг
Чулуу шороо самраад цамнаад байгаа хүнийг
Чулуун хөшөө шиг сар жилээр цавтаад суугаа хүнийг
Энэ их хашгираан, цуурай, орь дуу
Эвдэрч, нурж, сүйдэх чимээ
Далайн давалгаа, шуурга, галт уулын дэлбэрэлт
Давтагдмал, тасралтгүй үргэлжлэх хэмнэлүүдийг
Зад татаад гараад ирмээр энэ аймшигтай бүхнийг
Хав дарж, хана хэрэм мэт бат оршиж
Цэх сууж, шархиртал инээмсэглэж, дуугаа хурааж
Цэг таслал хоёрын дундах хоосон зайнд амьдарнам
Цээжин дотрох энэ их салхийг ээ... /Энэ шүлгийг цахим хуудаснаас нь авсан/ хэмээн шүүрс алдан бичмүй. Өөр өөрийн араншинтай эдгээр хүмүүсийг нэгтгэн зангидаж, нэгэн цул болгоход л Баясгалан хэрэгтэй. Чулуун хөшөө шиг цавтаад суугаа хүн бол...гээд сугалж аваад ярих утгагүй. Гэтэл тэр цэх сууж чадаж байна. Энд л Баясгалангийн гэх нэг юм гэрэлтээд байгаа юм даа. Би бол бараг л бөгтийгөөд суучих болов уу. Эвдэрч, нурж, сүйдэх чимээ, галт уулын дэлбэрэлт тэр бүхнийг хав дарж, хана хэрэм мэт бат оршиж, сүйдсэнийг нь эвлүүлэн зүйж, гагцхүү шархиртал инээмсэглэж, дуугаа хурааж байгаа нь сонин байна. Дуугаа хураана гэдэг чинь дуу дуулахын өмнөх цэгцрэл. Цээжин доторх их салхи цэг, таслал хоёрын дундах хоосон зайд л намждаг. Цэг, таслал хоёрын дундах хоосон зай...Уран бүтээлч хүний аз жаргал, шаналал гуниг ердөө энэ л хоосон зай гээд хэлчихвэл айхтар хатуудахгүй болов уу. Үүрд мөнхийг үргэлж мэдрүүлэх үг үсэг, цэг таслал...Үүнээс том зайгаар юугаа хийх вэ?
“Газарт бууж үзээгүй үй олон шувуудынх нь
Ганганах дуу тасардаггүй миний доторх тэнгэрийг ээ...” Ийм л тэнгэрээс “Арван гуравдугаар сарын бороо” шивэрч, голын цаана ганц эрвээхэй шүхэр барин нисч, аяс намуухнаар навчсын сэрчигнээ сонсдож, алган дээр нь том том дуслууд унаж байснаа, агшнаа мөс болон хувирах вий.
Нарны цацраг мөстөж, голын эрэгт зоогдоход
Навчис сэрчигнэхээ зогсоод хоромхон зуур чулуу болно
Чулуу чулуун дээр бууж нисэх шүхэр барьсан эрвээхэйн
Зүрх норгосон гаслант нулимснаас л би илч дулааныг мэдэрнэ...
(“Арван гуравдугаар сарын бороо” 2009.27х)
Арван гуравдугаар сарын бороо шүлгийн энэ бадаг бол чухамдаа алс хэтийн ертөнц агаад чулуу чулуун дээр бууж нисэх шүхэр барьсан эрвээхэйн бол түүний айзам хэмнэл юм. Дээр дурдагдсан давтагдмал, тасралтгүй үргэлжлэх хэмнэлүүдийн өмнөтгөл болно. Эрвээхэйн нулимснаас мэдэрсэн илч дулаан л энэ ертөнцийг аварч магадгүй. Шүхэр барьсан эрвээхэй нисч байгаа цагт шүлэг бичих зөн бүүдийхгүй.
“...Уйлах дуу, инээдний чинь цуурайг бясалгаад
Ухаантай амьдрах гэж хэрдээ л зүдэрч байна
Урьдын ерөөл, хожмын учралд сүслээд
Урдаа босгосон хориглолтдоо унаж бүдэрч явна
Залуу нас хажуугаар исгэрэн зөрөхөд
Замын хажуугаас би зүгээр л хараад зогсож байна
Амьдарч байна, амьдралдаа оролцож чадахгүй байна
Аль хэдийнээс би чиний эрхэнд орсон байна
Энэ биений минь хаа нэгтэй нуугдсан
Ирээдүйн хүний тунгалаг сүнсээ
Би чиний төлөө энэ гашуун он жилүүдийг
Биеэсээ үлдэн хөөгөөд, мөч бүхэнд ариусч байна... Энэ шүлгийг уншиж суухад, хаа нэгтэйгээс /ирээдүйгээс/ үл үзэгдэх далавч сэрчигнэж, өчигдөриийн баргар дурсамж зүрхнээс арчигдах шиг, харагдахгүй сүнсээр дамжин хаа нэгтэй орших бурхдын өлмийд алга хавсран мөргөх шиг, хажуугаар исгэрэн зөрсөн залуу нас минь дэргэд ирээд шүгэлдэх шиг. Шүлэг бичмээр болж байна шүү. Тийм тунгалаг сүнс л биеийг гижигдэхэд бид сэтгэлдээ бийрээ дүрдэг бус уу? Ирээдүйн хүний төлөө мөч бүхэнд ариусаж чадах яруу найрагчийн зүрх үүгээрээ л бусдаас ялгаатай. Ил амьдралын цуурайг бясалгаад, далд оюун санаандаа хүрнэ гэдэгтэй итгэлтэй байна. Түүний цээжинд хүчирхэг жигүүрээ дэлгэн нисэхийг хүсэгч шувуу бий. Тэр шувууны чимээ алгуур, бүдэгхэн, тэгсэн атлаа шаргуу тэлсээр л байгаа.
Хөндий цээжийг минь зад татан
Хүчирхэг жигүүрээ дэлгэхийг хүсэгч
Үзэсгэлэнт нэгэн цэнхэр шувуу
Өр зүрхний минь мухарт буй. (Өөрийнх нь орчуулсан “Цэнхэр шувуу” шүлгийг өөрт нь зориулаад авч орхилоо) Харин тэрбээр энэ шүлгийг бичигч Чарльз Буковский шиг хатуурхаж, хамаг итгэлийг нь нугачин дарж, тэргүүн дээрээс нь хундага хундагаар архи цутгахгүй нь лавтай. Чарльз Буковский, Хорхе Луйс Борхес, Дилан Томас, Хэрмен Хэссе, Элизабет Бишоп, Аллен Гинсберг нарын шүлгүүдийг Баясгалан орчуулсан. Үүнийг би онцгой зүйл гэж бодно. Энэхүү бодлынхоо дараа,
Миний итгэсэн үлгэрээс бороо дусалж
Миний итгэсэн үлгэрээс ид шидийн гэмээр гэнэн мэдрэмж гэрэлтэнэ
Өчигдөрхөн л би борооны тухай тухай
Өөдгүйхэн дурсамжтай явснаа мартаж орхино...(Арван гуравдугаар сарын бороо. 2009.47х) гэсэн шүлэгнээс ид шид энгийн, тэгсэн мөртлөө гүнзгий байдгийг олж харна. Ид шидийн хүчээр л үг эв зүйгээ олж, зүрх сэтгэл догдолж, үлгэр домгоос бороо дусдаг. Тэр бороог анирдан чагнах зуураа,
Гай зовлонгоос чамайг хамгаалах
Гатлага онгоц шиг нүд минь
Нулимсан дээрээ хөвсөөр л байна...
Ахиад зөндөө уйлах энэ л нүдээрээ
Би чамайг ширтсээр л байна.../”Хөх мэдрэхүй шүлгийн цоморлиг.” 2010.84 х/гэсэн мөрүүдийг уншихад аньсага чийгтэнэ. Гунигтай, тэгсэн мөртлөө гэрэлтэй. Гай зовлонгоос чамайг хамгаалах гатлага онгоц шиг нүд...Энэ мөрнөөс хичнээн сайхан сэтгэл гэрэлтэнэ вэ? Хэдийгээр нулимс цийлэгнэсэн ч гэсэн. Ийм нүдийг зөвхөн гунигтай, зовлонтой гэдгээр нь ойлгох юм бол амьдрал утгагүй болчихно. Хүн гэдэг оносон нэр ойлгомжгүй болно. Нөгөө талаас нь харвал хөвж байгаа онгоцноос хүнд хэцүүг сөрөн сэлүүрднэ гэсэн сэтгэлийн их амгалан тодроно. Гатлага онгоц бол амьдрал. Нулимс бол ертөнц. Дусал бүрт нь ертөнцийн дуу чимээ буй. Гатлага онгоц шиг нүд...ингэсгээд орхиё доо. Ийм нүдэнд багтсан амьдрал уянга эгшгээр дүүрэн байлгүй яах вэ?
Гэгээн ариун бүхнийг найрсан хэлэлцэж явдаг хорвоо дээр гэрэл гэгээ түгээгч эрдэмт хүмүүс олон бөгөөд тэдний илч гэрэлд тархинд суусан үрчлээс тэнийж, хажууд зогсох сүүдэр үг хэлэх шиг болдог юм. Тийн үг хэлүүлэгчийн нэг нь Баясгалан юм. Ингэж хэлэх болсныгоо багахан дэлгэрүүлэх хэрэг гарлаа. Өөрийнх нь ихэд зүрхшээн байж уншигчдын гар дээр тавьсан “Аз жаргалтай төгсгөлүүд” өгүүллэгийн түүврийг уншсаны дараа энэ бодол минь улам батжиж, баярлан бахдсан сан. Өдгөө ч тэр бахдал минь хуучраагүй байна. Гэхдээ миний баяр бахдал Баясгаланд ямар ч хэрэггүй гэдгийг энд зориуд сануулая. Ер нь ч баяр талархлаас хол байсан нь өлзийтэй юм шиг байна билээ. Чанартай сайн орчуулга харваас андашгүй л дээ. Аманд эвлэж, тархинд тогтож, үг үсэг нь үзтэл гэрэлтээд эхэлдэг. Үг үсгийг гэрэлтүүлэгч “гүүш” нарыг энд дурдахыг зорьсонгүй. Уран зохиолын боловсролтой, утга уянгын мэдрэмжтэй хүмүүсийн орчуулга бол цаанаа л өөр, барьцтай, наалдацтай, амттай байдаг. Үг ч өөрийн үнэ цэнтэй. Баясгалангийн “Аз жаргалтай төгсгөлүүд” өгүүллэгийн түүвэр надад ингэж л өгүүлсэн. Хэдийгээр орчуулга ч гэсэн эдгээр өгүүллэгүүдийг тэр бичсэн юм шиг санагдаад байж билээ. Тэр санаа минь ч энэхүү бичвэрт туслаа. Миний хувьд бол орчуулга яруу сайхан болжээ. Яараад хэлчихсэнийг минь уучлаарай. Яагаад яарсныг минь Октавио Пазын “Цэнхэр баглаа” өгүүллэгийн энэ хэсэг бараг л илэрхийлчих болов уу?
“...Гэвч би түүний өөдөөс мөрөө хавчаад,
-Удахгүй ээ гэж хэлчихээд харанхуй руу уусан одлоо.
Эхэндээ юу ч харагдахгүй байв. Дэвсмэл чулуун замаар дэмий баахан гэлдэрсэнээ ганц тамхи гаргаж асаалаа. Гэнэтхэн бараан үүлсийн цаанаас сар цухуйж энэ тэндгүй хагарч цавтсан хувхай цагаан ханыг гийгүүлэв. Тэр их цагаан гэгээнд нүд гялбаад хэсэг зогслоо. Салхи намуухан үлээнэ. Тэгж зогсохдоо би тамаринд модны эхүүн үнэртэй холилдсон агаарыг хамраараа сорон амьсгаллаа. Шөнө тэр чигтээ сэрчигнэх навчис, дүнгэнэх хорхой шавьжийн дуунд автжээ. Өндөр өндөр өвсний толгойд хүрэлзгэнэ суусан харагдана. Би тэнгэр өөд ширтлээ. Одод ч бас тэртээ оройд отог хүрээгээ тохинуулан буудаллажээ. Орчлон ертөнц гэдэг олон янзын дохио тэмдэгүүдийн асар уудам тогтолцоо, аварга том орон зайг эзлэн оршигч оршихуйнуудын бие биетэйгээ харилцах яриа юмсан уу даа гэж би бодов. Аанай миний үйл хөдлөл, хүрэлзгэнүүдийн хөрөө хошуу, тэртээх оддын гялбаан хүртэл мөнөөх харилцан ярианых нь доторх зогсоц, үгийн үе, тасалданги өгүүлбэр сэлтээс өөр юу ч биш. Намайг ердөө л нэг үе болгон дотроо агуулж чадах ямар үг байж болох вэ?...”
(“Аз жаргалтай төгсгөлүүд” Өрнө, дорнын шилмэл өгүүллэгүүд. 2013.83-р тал)
Ямар үг байж болох вэ? Өөрөөсөө би ингэж асууснаа тод санаж байна. Өндөр өвсний оройд хүрэлзгэнэ сууж, өнгөт ертөнцийн дохио тэмдгүүд нисэлдэнэ. Дохио тэмдгүүд нисэлдэх нүд...Цэнхэр биш нүд...Гол баатрыг айлган сүрдүүлэгч этгээд гадаад өнгө хэтэрхий хөөчихлөө. Шүдэнз зурж зогсохдоо нүд рүү нь жаахан л өнгийсөн бол хайгаад байснаа олчих ч байсан юм бил үү? Уран зохиолын цаад мөн чанар ийм л нэвтрэшгүй юм даа.
Дэлхийн уран зохиолоос эх хэлнээ яруу сайхан буулгаж, цаг үеийнхээ түүчээ болсон үе үеийн шилдэг сэхээтнүүдийн хүчинд л бид Уолт Уйтмэний “Өвсний навч”, Рабиндарнат Таагүрийн “Өргөлийн дуулал”, Эрнест Хемингуэйн “Өвгөн тэнгис хоёр”, У.Фолкнерийн “Баавгай”, Дантегийн “Тэнгэрлэг туульс”, В.Набаковын “Лолита”, Г.Маркесийн “Зуун жилийн ганцаардал”, Ф.Достоевскийн “Гэм зэм”-ийг уншиж, Башёгийн шүлгүүдээр, Шэкспирийн жүжгүүдээр, Чеховын өгүүллэгүүдээр оюун санаагаа тэлсэн байнам. Чехов гэснээс, түүний “Марья Ивановна” өгүүллэгт,
...Утга зохиол маань та нарт өөдгүй, өчүүхэн, сонирхолгүй санагдавч та нарт инээд ч, хилэгнэл ч, баяр ч төрүүлэхгүй байвчиг, утга зохиол маань өөрийн хэргээ хийсээр байгаа юм. Түүнгүйгээр болохгүй...Хэрвээ бид жагсаалаас гарч, нэг хурамд ч гэсэн байраа орхивол байрыг минь тэр дор нь тэрэгний морины хонхтой, инээдмийн малгайтай салбадай нар, муу профессорууд, муу өмгөөлөгчид болон баруун тийшээ, зүүн тийшээ гэсэн командаар өөрсдийн дурлалын эв дүйгүй явдлыг бичдэг юнкерүүд эзлэн авна. Уй гунигийг ч халуун хомхийг ч үл харгалзан би бичих ёстой. Тасалдалгүй, чадахынхаа хэрээр, чадлынхаа хэрээр бичих ёстой. Бид цөөхөн, биднийг хуруу даран тоолж болно...” гэж бичсэн бий. (А.П.Чехов. Түүвэр зохиол.1983.311-р тал) Хуруу дарам тэдгээр хүмүүсийн нэг нь Баясгалан гэдэгт одоо эргэлзэх хэрэггүй. Ба Жиний “Нохой” Хаяаши Фүмикогийн “Баян хуур ба загасчдын суурин”, Дорис Лессингийн “Дээвэр дээрх бүсгүй” зэрэг өгүүллэгүүдийг эх хэл дээр нь унших чадвар маньд алга. Үнэн гэдэг ийм. Өөр хэлэх юм байхгүй. Харин өөр нэг өчих юм бол, эрхэм гүүш нарын гаргасан зам мөрөөр олон уран бүтээлчид замнаж, тэдний бий болгосон оюун санааны хүрээнд дулдуйдан амьдарч явдаг нь нууц биш. Бидний унших дуртай ном, ишлэж гайхуулдаг онч үгс, сүслэн дагадаг бурхны сургаал хүртэл орчуулагчын хэлээр дамжиж л бидэнд ирсэн! Хар муйхар юм яахав дээ, хэсэгтэй хүчийг авах л юм биз. (Энд зөн совин хамаарахгүй) Алсдаа бол явуургүй. Юу хэлэх гэсэн юм бэ гэвэл, мэдлэг боловсрол аль ч салбарт чухаг, тэр тусмаа манай утга зохиолын амьдралд бол бүр ч хэрэгтэй байна санж. Тийм боловсролтой хүмүүсийн гараас л гайхалтай бүтээл туурвил гардаг нь үнэн байна. Ихэнх зохиолч, яруу найрагчид, орчуулагчдын нөлөөнд нүд гүн, бодол алс болдог ажгуу. Мань мэт нь ийм л хүмүүсийн /гүүш нарын/ буянд нүглээ нимгэлж явдаг. Нүгэл гэдэг нь ухааныг хэрсэн мунхаг санаа гэсэн шүү юм даа. Түүний орчуулсан “Ганцаардлын зуун жил”, “Гашуун”, “Босуул” зэрэг ярилцлага, нийтлэлүүд ч уншсан хүнд өгөөжтэй. Андрей Вознесенскийн “Босуул” хэмээх ярилцлагаас,
Сурвалжлагч: Та тайзан дээр шүлэг унших гэж гарахдаа гартаа ном, цаас гэх мэтийн юу ч бариагүй харагддаг. Бүх шүлгээ цээжилчихдэг хэрэг үү?
Вознесенский: Шүлгүүдээ анх яаж бичсэн тэр л зарчим маань явж буй хэрэг. Яруу найрагч хүн шүлгээ оргүй хоосноос л олж бичдэг шүү дээ. Би шүлгээ бичиж дуустлаа үүгээр түүгээр холхиж, толгойдоо дахин дахин найруулж, өөр хувилбаруудыг солин үзэж, шинэ санаагаар баяжуулан зассаар байдаг. Харин нэгэнт түүнийгээ цаасан дээр буулгачих юм уу, дуу хураагчид уншчихсаныхаа дараа бол өөрчлөхийг ер хүсдэггүй. Гадаа бороо ороод л, дотор сэтгэл чинь тэр чигтэй бороошчихсон байх үеийн сэтгэгдэлийг нар гарсаны дараах хачин хуурай сэтгэгдэлээр засч болохгүй шүү дээ. Тэр бороо, тэр сэтгэл, тэр сэтгэгдэлүүд ахин хэзээ ч давтагдахгүй.
Миний бичвэр ч ийм сэтгэгдлээр бүтэж байна. Хожим энэ сэтгэгдэл давтагдахгүй учраас буулгахыг зорьсон юм. Тиймээс бичвэрийг ямар нэгэн төрөл зүйлд хамаатуулах гэсний хэрэггүй. /Шүүмж, судлал гэх мэт/ Хувь бичээчийн бодол сэтгэгдэлээр дамжсан өчүүхэн бичвэр гэж хүлээж авахад л болно. Өөрийнхөө хэрийг би мэдье. Дилан Томасын нэгэн шүлгээр дээрх яриаг өндөрлөе.
Нулимс минь шидэт сарнайн дэлбээнээс
Тасран урсах намуухан урсгалтай адил
Зүрхэнд минь үлдсэн цастай тэнгэрийн ан цаваар
Зүсрэн буух нь миний гансралын буулга
Дор эргэлдэгч дэлхийд хуруугаа хүргэвээс
Дорхноо тэр бутран унана
Төгсгөл нь хичнээн гашуун болоод үзэсгэлэнтэй байхыг
Төсөөлөн бодохоос зүүд адил түгшүүртэй...
Баясгалангийн орчуулсан шүлгүүдийн хөг аяс нь ийм. Дор эргэлдэгч дэлхийд хуруугаа хүргэвээс, дорхноо тэр бутран унана гэдэг шиг л. Өөрийнх нь итгэл үнэмшил, үзэл санааных нь төрх ч юм уу. Тэгж тааж байна. Хүний дотор руу хэнбугай ч өнгийж чадахгүй шүү дээ. Тэнд юу ч болж байсан, энд барагтай сонсогдохгүй. Сонсох ганц боломж нь яруу найрагчийн хувьд бол шүлэг. Гэхдээ тэр боломж ч хүн бүрт ижил тэгш биш. Шилдэг шүлгийн үнэ цэнэ ч энд оршдог болов уу. 
“Яг одоо төрж буй улаан нялзрай хүү
Яруу найрагчийн санаа алдалтыг голдоон тээж ирэхэд...”гэдэг шиг л юм. Яруу найрагчийн санаа алдалтаас юу эс гардаг билээ дээ.
Яруу найраг...Энэ бол
Цагийг захирагчийн хүйтэн мутраас
Цай уугаад үүрд унтахын
Бутарч үйрээд бүтэн үлдэхийн
Бусдаас өөр гунигаар үхэхийн
Нэр.
Өөрсдийнхөө амьдарч буй цаг хугацааг шүлэг, өгүүллэг, эсээ, туурь болгон хувиргаж, түүгээр амьсгалж, шаналж, баясаж, заримдаа зовлон мэт, заримдаа жаргал мэт санагдавч үүнээс илүү зол завшаан орчлонгоос олдохгүй. Олдсон энэ зол завшаанаа од шүүрсэн мэт атгаж сууна.
Огторгуйн сиймхийгээр...ихээ өндөрөөс
Оддын тоосонд дарагдсан ганц навч айсуй
Адтай салхинд хоргодоод, адгаж бужигнаж яваа ч
Амь судал халуухан, уймраа ганц навчаа...
Алгаан, зүрхээн, нүдээн тосоод би
Амьдралд нэг их хайртайгаа мэдрэх шиг л болов
Харь ертөнцийн гунигаас тасарч хийссэн навчийг
Халуун алгаараа би энхрийлэн тосов...(“Арван гуравдугаар сарын бороо” 2009.25х)
Энэ шүлэгнээс бүлээн салхи сэвэлзэнэ. Уйтгар гуниг нь шүлэг найраг болж харагддаг тэр ертөнцөө хүмүүс эргэж тойрч байгаасай. Эд юмсын орон зайд униар будан бүү хэл уймраа ганц навч ч тогтохгүй. Харь ертөнцийн гунигаас тасарч хийссэн тэнгэрийн хүйтэн навчийг алгандаа тосон авах, сиймгэр цонхоор нарны туяа асгараад ороод ирэх... Эмзэг, нарийн ийм сэрэхүйгээр амьдрал дүүрэн юм шүү.
Хурууны минь үзүүрээс уяатай алтан утасны
Хурмаст руу цойлсон нөгөө үзүүрээс чи атган суугаа
Би итгэдэг, энэ орчлонд
Биднийг холбосон ямар нэгэн сэжим бий гэдэгт
Хуруугаараа би тэнгэрээс дүүжлэгдээд
Нуруугаа амьдрал руу харуулчихаад агаарт хөвөөд л байгаа...”
(“Хөх мэдрэхүй шүлгийн цоморлиг” 2010.93х)
Уран бүтээлч хүний араншин энэ. Амьдралаас нүүр буруулсан биш, харин ч гүн хүндэтгэлтэй ханддагаа илэрхийлсэн мөрүүд. Оюун санаа өөр газар очсон ч, оносон амьдрал нь ямагт даллан дуудаж байдаг. Даллан дуудах зүйл үгүй болвоос, хүний бодол ухаан хэтэрхий хийсвэр болно. Огт үнэмшилгүй, худлаа болно. Юунд ч юм итгэж байгаа учраас л ирээдүй байгаа. Хурууныхаа үзүүрээс уяатай алтан утасны хурмаст руу цойлсон нөгөө үзүүрээс атган суугаа...Юунд ч итгэхгүй юм бол яруу найргаар юугаа хийх вэ?
Дүр эсгэж
Эсгэснээ эвтэйхэн зүүж
Эвлүүлэн оёж
Энд тэнд явахдаа
Ээлжлүүлэн зүүж
Уулзах хүн бүрийнхээ таашаалд зориулан
Углах дүрээ халаасан дотроо хулгайч шиг тэмтэрч
Биенийхээ эсгэсэн дүрийн уран нарийнийг
Биширч, халуунаар тэврэлдэн салаад
Алжаасан бээр үдэш нь хуучин толины өмнө
Амгалан, хүндтэй, ухаантай, дорой, омголон, завхай
Зүсэн зүйлийн зүйдэл болж зүдэрсэн царайгаа харан зогсохдоо
Зүрхээр үхэж, хэнд ч юм хачин ихээр гомдож...тэгээд хутга шүүрэн
Эсгэсэн дүрүүдээ хайр найргүй ханз татна...хурц мэдрэмж
Эсгэчихсэн нүүрээ цочин дарахуй
Алган дотор час улаан гуниг...тайвшрал, тэгээд нэг асуулт?
Амьдралд БИД байдаг гэж үү?
Нээрэн, амьдралд бид байдаг гэж үү? Байхгүй санагдах үе бий. Ямар үед тэр вэ? Дүр эсгэцээх үедээ, уулзах хүнийхээ таашаалд зориулан дуу хоолойгоо өөрчлөх үедээ, ухаантай болж харагдах гэж хичээх үедээ, үзэл бодлоо хэлж чадахгүй гөлөлзөн суух үедээ бид бүгд байхгүй болцгоодог. Би байна гэж бархираад ч нэмэргүй. Дээрээс нь нэрмээд хэлэхэд, өөрт байгаа зүйлээ өрөөлийн сүүдэр дор бээвийлгэх үедээ бүр байхгүй болдог. Дүйнгэ маанагаараа дуудуулсан ч хамаагүй дүмбийн суух, дүрсхийн шатах уур омгоо гялсхийтэл шидэх, хамгийн гол нь өөрийнхөөрөө бичих, ингэж чадвал бид байна. Бие биеийнхээ эсгэсэн дүрийн уран нарийнийг биширсэн шиг л явцгааж байна даа бид чинь. Гэхдээ энэ нь хэн нэгнийхээ бишрэм сайхныг битгий олж хар гэсэн үг биш шүү. Харин эсгэсэн дүрүүдээ хайр найргүй ханз татахгүй юу? Хурц мэдрэмж төрнө. Тэр эелдэг зөөлөн биш, эрс шулуун шүлэгтэй. Зөн совингоо чагнаж, дотоод эмзэглэлээ илүүтэй түшиж бичдэг шиг. Шүлгэнд нь хөнгөн зураглал, улигласан зүйрлэл, хуурмаг дүрслэл барагтай л бол харагддаггүй. Энэ хар даа.
“Хамгийн сүүлд хэзээ уйлснаа чамд хэлэхгүй
Хашааны завсраар яралзах нохойны соёо шиг эрэмгий цагаан өдрүүд
Харван дүүлж айсуй ирээдүйгээс
Харин чи бүү ай, ирээгүйгээс...”
Ирээдүй. Энэ үгний цаана асар их эрч хүч, илч дулаан нуугдаж байдаг билээ. Эрчим хүчээр цэнэглэгдсэн цаг хугацааны ай сав нүдэнд цэлийж, тэнгис далай цэнхэртэнэ. Давалгааных нь ирмэг дээр салхич шувуу суужээ. Салхич шувуу хөлөг хөвөх зүгийг заадаг бус уу? Сүүлийн үед түүнийг орчуулагч гэдгээр нь илүүтэй яриад байх шиг. Миний хувьд тэр бол яруу найрагч.
“...Хаа нэгтэй бүгэн буй бээрсэн болжморын нулимсаар
Хавь орчныг хуйхлам халуун бороо цутгаж байхад
Жигүүрт бүхний тавиланд атаархан байж цуглуулсан
Жижигхэн эрвээхэйсийн цогцоснууд номон завсраас үйрч байна
Алс тэртээх мартагналын мананд хувилж үлдсэн бүхэн
Агшны тунгалагшил болж зурсхийн гялбаад харваж одно
Гэнэтийн сонин учралд догдолхоо умартаад энэ муу зүрх л
Гэрлийн дор суухад ч бүдэгхэн, бүрэнхий, залхангуй лугшина...(“Арвангуравдугаар сарын бороо” 6 х.)
Сүмийн хонх шиг бүдэг алс
Зүүд хүслийг минь эзэмдэнэ
Сүүлчийн үг шиг үнэн
Яасан хиргүй орчлон бэ? /”Хөх мэдрэхүй шүлгийн цоморлиг/
Өнөөгийн манай яруу найрагт нэг муу зуршил байнаа. Өөрт нь огт зохихгүй байхад л өрөөлийн юмаар хүүдэгнээд байх юм. Тийм шүлэгчид борооны дараах мөөг шиг олширлоо. Мөөг ч одоо тийм элбэг ургахаа больсон цаг! Заримынх нь нас намбанд ч тохирохгүй юм. Бусдын нөлөө туссан байлаа ч өөрийн мэдрэхүйтэй хүнийх бол өөр өө. Худлаа шүлэг хэцүү шүү. Тэгвэл Баясгалангийн үнэн,
Өрцөн цаанаа нэг тийм бүдэгхэн гэгээ, жижигхэн бүрэнхийг
Өөрийн чинь тухай хааяахан...гэнэтэд...санамсаргүй бодон суухдаа мэдэрдэг
Мэдрэх тусах бороо улам ширүүсч, цас лавсан бударч
Миний жижигхэн ертөнц даяар тунарсан их гуниг нөмөрчихдөг...”(“Арвангуравдугаар сарын бороо” 18 х) гэсэн мөрүүдээр илэрхийлэгдэнэ. Ийм гуниг байхад яруу найрагч гутрана гэж үү? Мэдрэх тусам ширүүсч байгаа бороо, лавсан бударч байгаа цас...”ЯРУУ НАЙРАГ-БОРОО, ЦАС.” Энэ бодлыг минь нотлох гэсэн мэт өчигдөр орой бороо орлоо. Хаврын анхны бороо гээд хүмүүс сүйд. Би ч бас догдлоод харанхуй шөнөөр бороонд норон жаал зогслоо. Мэдрэх тусам бороо улам ширүүсч байв. Өдийд, гуравдугаар сарын дундуур бороо орно гэдэг...Шөнө нь бороо, цас болон лавсжээ. Өглөө босоод гадагш гарвал, нэлийсэн цагаан цас. Нүд гялбаад... БОРОО-ЦАС. Гуниг ийм өнгөтэй, ийм ширхэгтэй аж. 
Танихгүй хүмүүсийн дунд, гудамжинд
Инээгээд л, инээгээд л алхаад байлаа
Танил зөн гэнэтхэн эзэлж, хаа нэгтээгээс дуудахад
Тагтан дээрээс хэн нэгэн нисээд хөлийн минь дор буулаа
Хөшин зогтусаад ийш тийш хартал
Хүмүүс инээгээд л, инээгээд л байлаа...”(“Хөх мэдрэхүй шүлгийн цоморлиг” 2010.101 х) Тэмдэг төдий инээмсэглэл нүүрэндээ гэрэлтүүлээд алхаад л бай...алхаад л бай! Танил зөн хаа нэгтэйгээс нисэн ирнэ. Тэнгэр ойрхныг мэдэрсэн учраас өндөрт нисэж л таарна. Номуудыг нь уншиж суухад ийм л бодол төрлөө. Би төлөгч биш л дээ. Надад төрсөн үнэн л энэ. Худал гэж хүмүүс хашгирлаа ч миний үнэн бутрахгүй.
”Өөрийнхөө жинхэнэ дуу хоолойг олж авахын тулд өрөөлд хэрхэн сонсогдохыг нь ор тас мартах хэрэгтэй” хэмээсэн Аллен Гинсбергийн /Баясгалан орчуулсан/ үгийн үнэнд хүрлээ. Одоо тэр ийм л насан дээрээ явж байна. Номын хуудаснаас хөх шувуу дэрхийн нисэх цагийг л хүмүүс гайхамшиг гэж нэрлэдэг. Оюун санааныхаа хөх тэнгэрт, 
-Дүүлэн нис дээ, дүү минь!
НИС...НИС...НИС...
2014.03.13-16
П.Майнбаяр

"Аз жаргалтай төгсгөлүүд" ...


Манай бүлгэмийн гишүүн Урианхайн Алтан харуул овогт Б.Баясгалан удаах орчуулгын номоо уншигчдын гар дээр тавьлаа. "Аз жаргалтай төгсгөлүүд" нэртэй уг номонд өрнө, дорнын 10 зохиолчын 11 өгүүлэг багтжээ. 
Уг номыг орчуулагч Д.Дашмөнх хянан тохиолдуулж, БИТ пресс хэвлэлийн компанид хэвлүүлжээ.
Орчуулагч Б.Баясгалан өмнө нь "Эрдэнэсийн сан-Дэлхийн шилдэг хүүхдийн зохиолын 108 боть"-д зориулж Энэтхэгийн хөлгөн тууль "Махабрата"-гийн товч хувилбар тэргүүтэй долоон ном, зохиолч Майкл Морпүргогийн "Дайны морь" роман, "Дэлхийн түүхийг бүтээсэн 100 хүн" номууд орчуулсан нь уншигчдын хүртээл болжээ. 

ТАГТААДАА УРАН БҮТЭЭЛ НЬ ЯМАГТ ТӨГС ТӨГӨЛДӨР БАЙЖ, ОРЧУУЛГЫН УР УХААН НЬ УЛАМ ТЭГШРЭХ ЯРУУ САЙХАН ОН ЖИЛҮҮДИЙГ ХҮСЬЕ!
Дор, түүний шинэхэн хэвлэгдсэн "Аз жаргалтай төгсгөлүүд" номын эхэн, орчуулагчийн үгийг хүргэж байна. 


Их л зүрхшээн байж энэхүү бяцхан түүврийг уншигч таны гар дээр зориглон тавилаа. “Аливаа зохиолыг эхлүүлэх хамгийн хэцүү байдаг. Нэгэнт эхлэлээ олчихвол цааш хөврөөд л явчихна. Тийм ч учраас өгүүллэгийн түүвэр гаргах нь роман бичихээс хэцүү. Учир нь шинэ өгүүллэг эхлэх бүрт шинэ эхлэл, шинэ бүтэц, шинэ хэв маяг, шинэ түүхийг бодож олох хэрэг гардаг,” гэж Нобелийн шагналт зохиолч Габриел Гарсиа Маркес хэлсэн нь буй. Өгүүллэгийн түүвэр орчуулах нь нэжгээд түүвэр бичихээс дутуугүй бэрх байсныг хэлэх юун.
Мөн орчуулах өгүүллэгүүдээ сонгохдоо өрнө дорнын шилмэл өгүүллэгүүдийг тэнцүүхэн багтаах гэж зорьсоныг маань эрхэм уншигчид анзаарах буй за. Чингэхдээ ахуй ертөнцийн нийтлэг сэтгэлгээг голоор нь зааглан оршигч оюун санааны энэ хоёр ай савын онцлогийг аль болох гаргаж өгөх болов уу гэж ихэд найдан байж дараах өгүүллэгүүдийг сонголоо. Зохиолчид нь ч тухайн орон зайндаа нэрийг олж, хүн төрлөхтөний сонорт алдараа дуудуулсан улс тул сонголтыг маань зөвтгөхөд нэгэн өнцгөөр тус болох биз ээ.
Ямар ч зохиолыг эх хэлнээс нь хөврүүлнэ гэдэг орчуулгын чанарын хувьд хамгийн чухал зүйл. Энэхүү түүвэрт дам эхээс орчуулсан нилээд хэдэн өгүүллэг багтсан нь орчуулгын алдаа мадгийн шалтгаан болуузай гэж болгоомжилж байна. Тиймээс мэргэн уншигчид эх хэлтэй нь боломжоороо тулган шүүж, орчуулгын тухайд санаа оноогоо хуваалцвал туйлын их талархана. Таны санал зөвлөгөөг bbayasgalan@rocketmail.com цахим хаягаар хүлээн авахдаа таатай байх болно.
Залуу орчуулагчийн хувьд нэгэн номыг туулаад гарахад олон бэрхшээл тулгарч байсан ч намайг үргэлж дэмжиж тусладаг ойр дотныхныхоо сэтгэлийн буянаар тэр бүхний ард гарлаа. Юуны өмнө удаан уулзаагүй байсан ч үргэлж дэргэд минь буй мэт халуун сэтгэлээрээ тулж, хэзээ ч утасдахад урам дэмээрээ тосоод авдаг номын эгч, зохиолч, орчуулагч Д.Оюунчимэг эгчдээ талархаж буйгаа илэрхийлье. Бас холын Америкаас зөвлөгөө заавраа харамгүй илгээж, алгуурлахад минь шамдуулж, залхуурахад минь шавдуулж, уран бүтээлийн ч, амьдралын ч сайн ах, сайн найз байж чаддаг зохиолч, орчуулагч, энэ номын ерөнхий редактор Д.Дашмөнх ахдаа үргэлж талархаж явдаг аа. 
Уран бүтээлч болох гэж гар гараасаа хөтлөлцөн яваа сайхан найзууддаа баярлалаа. Түүний дотор Хятад өгүүллэгүүдийг маань эхтэй нь тулгаж өгсөн Н.Энхбаяр найздаа цэг таслалын алдааг минь ч араас нь засч, дотнохон зэмлэж, залгаад урмын үгээ мартдаггүйд чинь баярлаж явдагаа хэлмээр байна. Япон өгүүллэгүүдийг орчуулахад японы соёл ахуйн талаар үнэтэй мэдээллүүд хуваалцан орчуулгын ажилд маань туслаж байсан А.Дайрийжавтаа бас талархлаа. Үргэлж дэргэд минь байж тулж түшдэг С.Саруултөгөлдөр, Ж.Тэгшзаяа нартаа хайртай. 
Эцэст нь өсөхөөс өдийг хүртэл халуун сэтгэлээр ачилж, хэнд тустай нь үл мэдэгдэх үйлд шамдан өдөр шөнөгүй цаас шагайж суудаг намайг зөнгөөр минь орхичихоод нүдээрээ, сэтгэлээрээ толгойг минь илж суудаг хайрт аав, ээж хоёртоо, энэ номонд техник редакторын үүрэг гүйцэтгэсэн ухаант эгч Б.Ариунбаяртаа өвдөг сөгдөн мэхийе! 

Орчуулагч Б.Баясгалан 

Б.БАЯСГАЛАН: ҮРГЭЛЖИД УРАН БҮТЭЭЛЧ БАЙХЫГ ХҮСДЭГ


Бямбын ярилцлагын маань зочин Батсуурийн Баясгалан. Надад хачин дотно санагддаг энэ нэрийг зарим нь дуулаагүй яваа. Гэхдээ орчуулгын номонд дурлагсад, утга зохиолд шимтэгчид түүнийг андахгүй. Би түүний олон сайхан орчуулгад уусаж “Дараа өдрийн тэмдэглэл” блогт нь шөнөжин өнждөг хүмүүсийн нэг. Б.Баясгалан гэртээ бүгж, орчуулга хийдэг бүрэг нэгэн, өөрийнхөө бүхий л хашгирааныг орчуулгадаа шингээдэг гэмээр санагддаг. Цаанаа л нэг амьтай бичлэгүүдийг нь унших тоолондоо түүнийг нэг ч сул үг унагадагүй чанга эмэгтэй гэж төсөөлдөг байлаа. Харин уулзмагцаа түүнийг өөрийгөө авч үлдэх л гэж нийгмийн амьдралыг сөрж зогсоо энгийн нэгэн гэдгийг нь олж мэдэв. Өөрийгөө өндгөндөө өтөлсөн ангаахай гэж тодорхойлсон тэрбээр гадаад ертөнцөд өөрийг нь юу хүлээж байгаа бол гэхээс үнэн голоосоо эмээдэг байж ч мэднэ. Ямартаа ч би түүнийг уншигчийн хувиар хүндэтгэдэг. Хамгийн гол нь түүний орчуулгын өнгө. Хэдхэн үгэнд багтаагаад дүрсэлчихэж боломгүй тийм л гүн өнгөтэй орчуулга нь намайг хөглөдөг.

-Таны орчуулгыг би шимтэн уншдаг. Бүр, С.Есениний нэгэн шүлгийг таны орчуулгаар цээжилсэн. “Цасан шуурга яг л цыган хийл шиг уйлна Царайлаг тэр охин инээж байхдаа ч хорсолтой Цэнхэр нь дэндүү түүний нүд Гуниг харамсал өгөөгүй гэж үү” гээд л... Та яагаад орчуулга руу ингэтлээ тэм үүлсэн юм бэ?
-Их сургуулиа төгсчихөөд Үндэсний радиод нэг жил ажилласан. Тэнд ажиллаж байхдаа өөрийнхөө дуртай зүйлээс холдож байгаа мэт санагдсан. Ялангуяа утга зохиолоос хөндийрөх юм шиг байна лээ. Тэгээд л өөртөө утга зохиолын хөдөлмөрөөр амьдрах үүрэг өгсөн дөө.
-Хэдэн хэл мэдэх вэ?
-Би тийм хэлтэй гэж хэлэх хэцүү. Монгол хэлээ ч төгс эзэмшсэн гэж хэлж чадахгүй болохоор тэр. Гэхдээ англи хэл мэднэ. Одоо герман хэл сурч байгаа. Төвд хэл үзсэн мөртлөө ярианд хэрэглэдэггүй болохоор хэнтэй ярихаа мэддэггүй.

-Орос хэлтэй? 

-Үгүй.
-Тэгээд С.Есенинийг хаанаас орчуулсан юм бэ?
-Орос, англи бичвэрийг нь тулгаж байгаад орчуулсан. Орос хэл дээрх кино үзээд 70 хувийг нь ойлгочихно. Бас франц, нидерланд хэлээр ойлгоно. Харин текст бариад суухаар түвэгтэй байдаг юм.
-Эхний ажил тань юу байв?
-Мэдээж залуу хүн болохоор шууд л роман нухаад сууна гэж юу байх вэ. Орчуулга гэдэг миний хувьд утга зохиолын салбарт хөлөө лавхан шиг зоох боломж байлаа. Бас энэ л талбараас хоолоо олж идэж, уран зохиолын хөдөлмөрөөр амьдрах, үргэлжид уран бүтээлч байх хүсэлд маань маш бат бөх, зөв үндэс суурь болж өгсөн шүү.
-Зарим хүмүүс бичлэгийн хэлбэрт орчуулгын хэлбэр нөлөөлдөг гэдэг юм билээ.
-Зөв эхлэл гэдгийг би уран бүтээлчийн замналд гэдэг утгаар хэлсэн юм аа. Түүнээс бичлэгийн хувьд зөв эхлэлийг орчуулгаас хайсан юм биш. Хүмүүс тэгж ярьдаг л юм. Миний хувьд нөлөөлж мэдэгдсэн юм одоогоор алга.
-Та ямар ажил хийдэг юм бэ. Дандаа л юм бичээд байдаг хэрэг үү?
-Би гэртээ суугаад, дан орчуулга хийдэг ш дээ. Хажуугаар нь өөрийнхөө уран бүтээлийг анхаараад л...
-Тэгээд зөвхөн орчуулгаараа мөнгө олж, амьдралаа залгуулдаг гэсэн үг үү?
-Тийм л болж таарч байна.
-Амьдралд чинь хүрэлцэх үү. Жилдээ хэчнээн ном орчуулдаг вэ?
-Гурав, дөрвөн ном орчуулна. Гэхдээ яг тогтсон орлого, тогтсон ажлын төлөвлөгөө гэж хаанаас байх вэ дээ. Аав, ээжийнхээ элгэнд амьдарч байгаа залуу хүн тулдаа л болж байна. Байр, хоолны мөнгө гэж санаа зовох зүйлгүй тулдаа олсон хэдэн төгрөгөөрөө өөрийгөө бөөцийлөөд яваад байгаа юм. Тусдаа амьдрал зохиогоод эхэлбэл асуудал өөр болох байх. Ер нь өөрийнхөө хүсч дурласан зүйлсээ л орчуулах юмсан гэж боддог. Хажуугаар нь амьдрах хэрэгтэй, болохоор ганц нэг компанитай гэрээ хийж ном орчуулах юм даа. Нэг номноос нөгөө номын хооронд өөрийнхөө “жинхэнэ” уран бүтээлийг хийнэ. Гэвч тэднийгээ хэвлүүлж байгаа юмгүй хураагаад дараад байна шүү.
-Үнэ хөлс нь хэр байх вэ?
-Бичлэгийн төрөл, текстийн хэмжээ, хүнд хөнгөн аль нь вэ гэдгээс хамаараад янз бүр. Нэг ном орчуулахад дунджаар нэг сая хоёр зуун мянган төгрөг юм уу даа.
-Бага байна шүү дээ. Орчуулгын номыг ахин дахин хэвлэдэг биз дээ?
-Орчуулагчид бид чинь ингэж л амьдардаг шүү дээ. Миний орчуулсан ном хэдэн хувь хэвлэгдэж, хэчнээн нь борлогдох нь хэвлэлийн газрын мэдлийнх. Угаасаа гаднын зохиолчид хувь хүнтэй хамтарч ажилдаггүй. Ялангуяа одоо амьд сэрүүн байгаа, бичгийн ажлаа идэвхтэй үргэлжлүүлж байгаа зохиолчийн номын эрхийг заавал хэвлэлийн газартай гэрээ байгуулж өгдөг юм. Манайд бол “Непко”, “Адмон” гэдэг хоёр хэвлэлийн газар л ном хэвлэх эрхтэй.
-Тэгэхээр та хувиараа ном орчуулбал зохиогчийн эрх олдохгүй нь ээ?
-Хамгийн сүүлд би Туркийн Орхан Памук гэдэг зохиолчийн “Цас” хэмээх анхны бөгөөд сүүлчийнх нь улс төрийн сэдэвт романыг орчуулсан. Энэ зохиолч 2006 онд Нобелийн шагнал хүртсэн юм. Хэвлэх эрх нь байхгүй болохоор хав дарчихаад л сууж байна. Мэдээж энэ номоо хэвлүүлэхийн тулд томхон хэвлэлийн компанийг түшиглэж байж, зохиогчийн эрх авна. Энэ жилдээ багтаан хэвлүүлэх санаатай.
-Яагаад энэ романыг сонгосон юм бэ?
-Туркийн нийгмийн байдал манайхтай төстэй. Шашин болон Европын соёлын нөлөөгөөр ард иргэдийн сэтгэл зүй нь хоёр хуваагдчихаад байгаа юм. Нэг хэсэг нь эх орондоо гаднын соёл нэвтрүүлэхийг хүсэж байхад өөр хэсэг нь түүх, соёлоо хамгаалан үлдэхийн тулд уламжлалаа хадгалах хүсэлтэй. Үүнийг зохиолч Орхан Памук тун гярхай харж, бичсэн байна лээ. Мэдээж Орхан Памукд өөрийн гэсэн үзэл баримтлал, хүсэл байгаа. Гэсэн ч улс орныхоо ирээдүйн төлөө энэ байдлыг өөр хүний нүдээр, эгц дээрээс нь харж байж гаргалгаа хийжээ. Тэгээд л би улс төрийн сэдэвтэй энэ романыг сонгож орчуулсан юм. Хэдийгээр Турк, Монгол хоёр өөр өөр нөхцөл байдалтай, биеэ даасан тусдаа үндэстэн хэдий ч тулгарч байгаа асуудал нь ижилхэн. Манайхан үүнийг уншаасай гэж хүсье.
-Янз бүрийн цаг үед олон янзын хэлээр туурвисан зохиолуудыг барьж авахдаа үг сонголтуудыг зохиол бүр дээр өөрөөр хэрэглэх үү?
-Яг тэгнэ. Саяхан би Японы эртний харваачийн тухай ном орчуулсан. Энэ бүтээлийг эх хэл рүүгээ хөрвүүлж суухдаа дорно дахины өнгө аяс оруулахын тулд эртний Хятадын зохио лоос эхлээд харваачдын ту хай судалж байгаа юм. Тэгж байж уугуул үг хэллэгийг сонгож, бичлэгийн хэвээ Дор нын өнгөтэй болгоно. Харин барууны орчин үеийн өгүүлэмжтэй зохиол орчуу лахдаа уур амьсгалыг орчин үеийн, хөнгөн болгоно.
-Толь хэрэглэдэг үү?
-Хэрэглэлгүй яах вэ. Толь барьж суудаггүй орчуулагч нэгийг л мэдэх юм байна. Испанийн нэг орчуулагч байдаг юм. Мэдэхгүй үг гарч ирвэл тэндээ гацчихдаг гэсэн. Олон хоног тэр үгээ бодож яваад, бүр эрж хайж олдог юм гэсэн. Харин миний хувьд толь харалгүйгээр орчуулга хийх хэцүү. Ялангуяа мэргэжлийн нэр томъёо.
-Хамгийн сүүлд ямар ном орчуулав?
-Өөрийн сонголтоор дэлхийн шилдэг зохиолчдын өгүүллэгээс орчуулж, “Аз жаргалтай төгсгөл” түүвэр бэлтгэсэн. Нэрнээс нь харвал дандаа аз жаргалтай төгсдөг өгүүллэгүүд байна гэж бодох байх. Удахгүй хэвлэгдэнэ.
-Та шүлэг, өгүүллэг бичдэг. Яруу найргийн номоо гаргасан уу?
-Би яруу найргийн “Хөх мэдэрхүй” бүлгэмд харьяалагддаг. Манай бүлгэмийнхэн бүгд тус тусын номтой. Бас бүлгэмийн антологитой. Хамгийн сүүлд би “13 дугаар сарын бороо” номоо хэвлүүлсэн. Одоо ойрын хэдэн жилдээ ном бичихгүй гэж бодож байгаа.
-Яагаад?
-Хүн өөрчлөгдөж, өмнөхөөсөө ялгарч байх хэрэгтэй. Одоо ном гаргана гэвэл өмнөхтэйгээ ижилхэн сэтгэл санаагаар туурвисан бүтээл болчих гээд байна. Бид амьд байгаагийнх нэг цэгээс нөгөө цэгт шилжсэн гэдгээ мэдрүүлэх хэрэгтэй шүү дээ. Амьдралын нэг мөчлөгөөс нөгөө мөчлөгт шилжихгүй бол заавал ном гаргах хэрэггүй мэт санагддаг.
-Та тэгээд одоо амьдралаа өөрчлөгдөхийг хүлээж байгаа юм уу?
-Тийм, тийм.
-Таны амьдрал өөрчлөгдөхөд хэчнээн хүчин зүйлс нөлөөлөх бол?
-Гадаад ертөнцөд өрнөж байгаа амьдрал нэгэн хэвийн санагддаг. Харин жинхэнэ өөрчлөлт дотроо л байдаг юм шиг ээ. Дотоод ертөнцийг хөдөлгөөнд оруулна гэвэл маш олон хүчин зүйлс багтах биз дээ.
-Дотоод ертөнц тань хэдэн удаа хөдөлгөөнд орж байсан юм бэ?
-Цөөхөн байх аа. Амьдралын хүчтэй донсолгоонууд л намайг их өөрчилдөг. Жишээ нь би гуравдугаар ангид байхдаа эмээгээ алдчихаад нэг их өөр болсон. Түүнээс хойш шүлэг бичиж эхэлсэн. Есдүгээр ангид байхдаа Б.Одгэрэл ахын номыг уншчихаад яруу найргийн талаарх бодол маань өөрчлөгдсөн. Яг л дотор минь огт өөр зүйл ороод ирчихсэн юм шиг болно. Эцэстээ хүмүүс бүхнийг мэдэж гүйцэхгүй болохоор нэг сэдвийг барьж аваад, түүгээрээ гүнзгийрэхийг хүссэн дээ.Тэр нь утга зохиол байж таарсан.
-Гэхдээ эсрэгээрээ утга зохиолыг туурвихын тулд бүх талын мэдлэгтэй байх хэрэгтэй биш үү?
-Утга зохиол хүний бүхий л амьдралыг хамардаг учраас өргөн мэдлэг шаардана л даа. Гэхдээ би уран зохиолд гүнзгийрэх гэж байна гээд мал аж ахуй судлаад байх шаардлагагүй шүү дээ. Л.Борхесийг орчуулах юмсан гэж олон жил бодлоо. Гэхдээ Л.Борхесийг орчуулахын тулд эртний Грекийн уран зохиолыг нэвт шувт уншихаас өөр аргагүй болж байна. Барууны уран зохиолыг уншихын тулд Библийг судлах хэрэгтэй болсон. Ингээд зарим салбарт нэвтрэхээс аргагүй л болж байна. Ялангуяа байгалийн шинжлэх ухааныг мэддэг байвал уран зохиолын бус орчуулгад хэрэгтэй гээд л... Бас хошин шог орчуулах хэцүү. Үндэстэн бүрийн уур амьсгалаар хөгждөг болохоор тэр байх. Үг, хэлийг орчуулаад байж болохгүй.
-Тэгэхээр зохиолын амин сүнсийг нь барьж орчуулах хэрэгтэй болох нь ээ?
-Зохиолын уур амьсгал, сэтгэлийг буулгах хэрэгтэй. “Шинэ хэл сурч шинэ сүнстэй болохтун” гэж үг бий. Яг түүн шиг амин сүнсийг нь мэдрэх хэрэгтэй юм болов уу.
-Таны бичиж байгаа зүйлс сүнстэй юу?
-Сүнстэй л гэж боддог ш дээ. Бусдын бичсэнийг хөрвүүлж байгаа хүн заавал сүнстэй байдаг.
-Таны сүнс эрэгтэй, эмэгтэй зохиолчийн алийг нь гаргууд “таньдаг” бол?
-Эмэгтэй яруу найрагчдад дуртай. Бас эрэгтэйчүүдийн үргэлжилсэн үгийг барьж авах гээд байдаг талтай. Гэхдээ миний шүлгийг эрэгтэйлэг гэдэг ш дээ. Эрэгтэй сүнсээр бичиж чадах байх аа.
-Таныг шинэ үеийн яруу найрагч гэдэг. Ер нь ингэж үе болгон хуваагаад байдгийг хэрхэн хүлээж авдаг вэ?
-Оросын утга зохиолынхныг алтан үе, мөнгөн үе гээд л 100, 100 жилийн зайтай хуваадаг. Харин бид 100 жилийн дотор гурав, дөрөв хуваачихаж байна. Бидний дараа үеийнхэн 100 жилд багтаагаад нэг үе болгочихож мэдэхээр юм. Тиймээс яруу найргийг үечлэх юм бол түвэгтэй болоод явчихдаг. Би өөрийгөө нэн шинэ үеийн яруу найрагч гэж хэлүүлэх дургүй.
-Таны хэтийн зорилго юу вэ?
-50, 60 жилийн дараа ч гэсэн одоо байгаа амьдралынхаа хэв маягийг алдахгүй байх.
-Хүүхэдтэй болохоор амьдралын хэмнэл чинь өөрчлөгдөнө дөө.
-Тэр л хамгийн том асуудал болчихоод байна. Гэхдээ эргээд энэ хэв маягтаа орж болох байх шүү.
-Тэгвэл ойрын төлөвлөгөө?
-Хүмүүс жил болгон сайн ном гаргаад байх нь бий. Харин би өөр хүн юм шиг байна лээ. Уран бүтээлч эрэл хайгуул хийдэг хүн биш. Хэзээ хаанаас ямар санаа орж ирэх юм бол гээд хүлээгээд байдаг. Тэр санаа нь орж ирэх нь ч ховор юм. Тэгэхээр ном гаргах зай маань таван жил л байх болов уу.
-Үнэхээр юу ч бичиж чадахгүй болдог үе байдаг шүү. Бүр хоосон цаас ширтээд л суугаад байдаг...
-Надад бас тийм үе зөндөө бий. Гэхдээ би үүнийгээ орчуулгаараа нөхдөг юм. Орчуулга их зүтгэл шаарддаг. Тухайлбал, Мишимагийн зохиолыг орчуулна гэвэл түүний туурвил зүйтэй бичлэгийн хэлбэрээрээ тэнцэж байж л орчуулна. Тийм болохоор орчуулга өндөр стандартаар бичих дасгал болдог. Тэнгэрийн эрхшээлийг хүлээж суух зуураа орчуулга хийгээд байх нь чухал юм уу даа. 

Уншаад л, уншаад л, гайхан бишрээд суумаар зүйлсийг тэр үл таних уншигч нартайгаа хуваалцдаг. Нэг танил маань түүнийг бичдэг шигээ намуухан ярьдаг болов уу, гэж асууж байсан юм. Миний анзаарснаар Б.Баясгалан шүлэг шигээ яруу, үргэлжилсэн үг шигээ тод ярьдаггүй юм билээ. Харин өөрийнхөө толгойд эргэлдэх үй түмэн хүсэл зорилго, бодол эргэцүүлэл шигээ эмх цэгцгүй ярьдаг юм шиг ээ. Бидний уулзалтын дараа Хүүхдийн шилмэл 108 зохиолын Эрднэсийн сан цувралын “Махабхарата” номыг надад бэлэглэсэн юм. Энэ цувралын найман ботийг орчуулсан тэр бээр хэзээ ч орчуулгаараа онгирч байгаагүй. Хэчнэээн шалаад ч орчуулсан номныхоо тоог хэлээгүй. Ямартаа ч түүний орчуулсан “Яруу найрагч” хэмээх Солонгос киног үзэж суухдаа уншаад л, уншаад л баймаар хүсэл минь улам ундарсан юм шүү.

Т.Нипонь /ӨНӨӨДӨР СОНИН/

Ц.ДЭЛГЭРМАА: Онгод минийхээр үүлэн чанадаас санаа алдах хэн нэгний дуу юм


2012 оны 4 сарын 5

Р.Чойномын нэрэмжит “Оюухай 2006” наадмын дэд, О.Дашбалбарын нэрэмжит “Утгын сүм” тэргүүн, Хайрын шүлгийн “Аморэ”, “Алтан үзэг” оюутны яруу найргийн наадмын гуравдугаар байрын шагналт залуу яруу найрагч Ц.Дэлгэрмаатай ярилцлаа. Түүний анхны ном “А тэмдэглэл” уншигчдаас өндөр үнэлэлт авсан. Нэгэн таатай мэдээ дуулгахад “А тэмдэглэл” удахгүй дүүтэй болох гэж байгаа аж. Жижигхэн биедээ ахадсан их ухаан тээж яваа найрагч бүсгүйн яриагаар уншигч Таныг дайлъя. 

-Шүлэг найрагт юуны учир татагдах болов оо? 
-Намайг дөрөвдүгээр ангид байхад эгч минь оюутан болж Эрдэнэтийг зорьж байсан юм. Яг машинд суугаад хөдлөх тэр үед санаанд шүлгийн мөр гэнэт харвасан. Ирээдүйд ямар мэргэжил эзэмших тухай анхны балчир бодлоо шүлэг болгон буулгасан тэр л үед хожим хэн болох минь тодорхой болсон юм болов уу. Шүлэгт би татагдах биш, шүлэг өөрөө намайг олсон, оносон гэж би боддог. 

-Их багадаа шүлэг бичиж эхэлжээ. Бага насны дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу? 
-Аав минь цэргийн хүн л дээ. Тиймээс би Дорноговийн Зүүнбаянгийн цэргийн ангид төрсөн. Харин ах, эгч, дүү гурав маань Улаанбаатарт төрсөн юм. Тэгээд л аав ээж хоёр минь багаас хутагтын нутагт төрсөн охин гэж намайгаа “хөөргөдөг” сөн. Би ганц ч удаа цэцэрлэгт явж байгаагүй, гэрийн охин байлаа. Гэртээ суудаг хэрнээ тэрүүхэндээ гангаан, бас. Их олон янзын даашинз өмсдөг байв. Бүх даашинзаа “Усан цэргийн палааж”, “Зааны тугал Панчи Панчи”, “Цэнхэр бөмбөгт” гэх мэтчилэн өөрийнхөөрөө нэрлэнэ. Бас нэг удаа цонхон дээр суусан ялааг харж байснаа “Сэгсгэр үстэй Банаа” гэж нэрлэсэн гэсэн. Харин аав маань энэ тухай ялааны хөл нь их үсэрхэг байдаг. Хүүхдийн нүд хурц болохоор түүнийг нь олж харж л дээ гэж тайлбарлаж билээ. 

-Гэртээ суудаг охин багаасаа л номтой нөхөрлөсөн байх? 
-Өө тэгсэн. Ах маань надаас гурван насаар ах. Ах долоотойдоо сургуульд орж, тэр цагаас би бас “Цагаан толгой”-той найзалж эхэлсэн. Өдөржин гэртээ сууж уйдсан би ахыгаа сургуулиасаа ирмэгц салахгүй дагана. Хичээлээ давтахад нь ч бас дэргэд нь сууж л байна. Удалгүй дармалаар уншиж, бичиж сурсан. Том том ном уруу толгойгоо шургуулсан хүүхэд болсон доо, тэр үеэс хойш. Аав ээж хоёр хараа нь муудна гэж хориглоод ч, номын цагаан солио гэж айхтар юм байдаг тухай хэлээд ч нэмэр болоогүй дээ. 

-Анхны хайрынхаа тухай яриач. Хайр гэдэг чинийхээр? 
-Миний анхны хайр шувуу шиг л нисч ирсэн. Тэгэхэд би 15-тай дэгдэж яваад л гэнэтхэн нэг хар нүдэнд “ховсдуулчихсан” даа. Эсрэг хүйстнээ шохоорхож, танин мэдэх тэр хүсэл үнэндээ өөрийгөө танин мэдэх үүд хаалгыг нээж өгдөг юм шиг ээ. Тэр л үеэс өнөөгийн энэ би яг өөрийнхөөрөө, хэлбэрэлтгүй бий болж эхэлсэн санагддаг. Тэр л үед бас шүлэг бичин нэг нэгэндээ улам ойртож эхэлсэн. Шүлэг надад хорвоогийн бүх юмны тухай хүүрнэдэг болсон. Тэр хүүрнэлийг би харин цаасан дээр буулгах үүрэгтэй болсноо ухамсарласан даа. Шүлэг-хайр, шүлэг-амьдрал, шүлэг-ертөнцийг танин мэдэхийн тулд би эрэлхийлж, тэр эрлээр дамжин ирсэн мэдрэмжүүдээрээ өөрийгөө илэрхийлж явна. 

-Яруу найрагчдыг дурламтгай л гэлцэх... Чи хэр дурламтгай вэ? 
-Дурлал хайрын яруу сайхныг би мэдэрсэн ч, дурлан хайрлаж сураагүй л явна. Яг юу болохыг нь хэлж болдоггүй амтат зовиур. Аз жаргалтай шаналал... Үүнээс цааш юу байдгийг би мэдмээр, мэдэрмээр байна. Тэгээд ч тэр үү, дурлалын тухай шүлэг цөөнгүй бичсэн. Дурлалгүй амьдрал хэчнээн уйтгартай, үхмэл байх бол оо... Би төсөөлж ч чадахгүй нь ээ. 

-Шүлгийн ертөнцөд анх хөтөлсөн багш нарынхаа тухай? 
-Хамгийн анхны багш гэвэл ном юм болов уу... Энд би бас аав ээж хоёрыгоо хамгийн эхэлж нэрлэмээр байна. Тэд л миний анхны уншигч, анхны шүүмжлэгч болж байлаа. Шүлэг бичдэг болсны минь дараахан аймгийн Хүүхдийн төлөө төвөөс 25 шүлгийн номын уралдаан зарлаж, ээж миний бичсэн бүхнийг анх эмхэтгэн бичиж байлаа. /Инээв.Сур/ Миний аав бас шүлэг бичдэг л дээ. Тийм болоод ч тэр үү миний ертөнцөд аав минь их ойр. Би олон багштай. Хөвсгөл аймгийн Дэлгэрмөрөн цогцолбор сургуулийн хэл, уран зохиолын багш Д.Чулуунбаатар гэж тун эгэл нэгэн багш минь байлаа. Тэр хүн л анх намайг шүлгээ ч бичихгүй алгуурлаж явахад минь “олж” аваад, бич, заавал бич гэж “шахаж, шаардаж” байсан удаатай. Олон удаагийн тэр шахалт шаардлага намайг төөрөхөөс минь аварсан. Их сургууль намайг Ш.Дулмаа гэж гайхамшигтай эмэгтэйтэй танилцуулсан. Дэндүү энгийн, эгэл тэр хүн урам, хайраараа олон залууст жигүүр ургуулж явна. Харин миний ихэд зориглон байж ном болгон эмхэтгэсэн хэдэн шүлгүүдийг минь уншсан Ч.Билигсайхан багш маань надад их олон зүйлийг ойлгуулсан. Утга зохиолын онолын хичээлийг хоёр жил заасан багш маань намайг шүлгээ аваад очиход гайхаж угтсан шүү. Намайг бичдэгийг мэдээгүй байсан хэрэг л дээ. Нэг хоногийн дараа намайг дуудаад хэлсэн үг бүрийг нь би цээжиндээ хадаж авсан. Тэр үгс миний амьдралын турш багш байх биз ээ. 

-Өөрийг чинь Монголын яруу найргийн мундагчуултай тэмцээнд өрсөлдөж үзүүр түрүү булаалдаж байсан гэх юм билээ? 
-Өө, би шүлэг найргийг өрсөлдөөнөөс ангид, дээд зүйл гэж боддог юм. Оюутан байхад хаа нэг тэмцээн уралдаанд “давхиад” оччихдог байсан. Одоо бол их ичдэг юм аа. Р.Чойномын нэрэмжит “Оюухай” гэж уламжлалт наадам байдаг. Тэр наадмын онцлог нь ирсэн бүтээлүүдийг бичсэн эзнийх нь нэр усыг ч мэдэгдэлгүй, далд хэлбэрээр шүүж байр эзлүүлдэг юм л даа. “Оюухай 2006” наадамд оролцохоор хоёр шүлгээ Р.Чойномын өвийг хамгаалах “Өд” сан дээр аваачаад өгчихлөө. Тэгээд л наадмын өдөр тайзан дээрээс дуудагдаж нэг шүлгээ уншсан. Тэнд Б.Лхагвасүрэн, Д.Урианхай, Д.Цоодол, Ц.Чимиддорж... гээд л олон яруу найрагч ирсэн байсан. Нэгдүгээр байрт Н.Гантулга шалгарч, Д.Урианхай гуай бид хоёр удаалж байсан юм. Наадмын дараахан профессор Л.Дашням гуай “Яруу найраг хийгээд буруу найргийн тухай өгүүлэх ануу” гэж нийтлэл бичсэнээс би их юмыг ойлгосон л доо. Тэр үед шүлэг бичих нь миний хувийн л асуудал, аз жаргал, гуниг зовлон минь байлаа. Өөр ч юм боддоггүй байж. Харин тэр нийтлэл гарсны дараагаар, өөрийнхөө шүлгийн тухай тэндээс олж уншсанаас хойш би яруу найргийн өмнө ямар нэгэн үүргийг ухамсаргүйгээр хүлээж эхэлснээ мэдэрсэн. 

-Өнөөгийн яруу найргийн чиг хандлагын талаар ямар бодол тээж явдаг вэ? 
-Би тэр айхтар том чиг хандлага энэ тэрийг үнэндээ сайн мэдэхгүй ээ. Гэхдээ өнөөгийн яруу найраг нэг шинэ тавцанд гарч ирж байгаа гэж санадаг шүү. Миний бодоход шүүмж судлалын салбарт шинэ үеийнхэн өөрсдийн дуу хоолойгоо нэмээсэй. “Яруу найрагч” гэж цоллуулахын төлөө биш харин яруу найргийн төлөө чин зүрхнээсээ бичээсэй, залуус. 

-Тэр гэж танигдашгүй нэг хүчин зүйл уран бүтээлчдэд нөлөөлдөг. Тэр нь онгод. Онгодыг Та хэрхэн таньдаг вэ? 
-Онгод минийхээр үүлэн чанадаас санаа алдах хэн нэгний дуун юм. Тэр дууг олж сонсох бүртээ би тэр гэхийн тэмдэггүй хөг хэмнэлд автчихдаг юм. Тэр дууныг улам мэдрэн, сонсох бүрий мөнөөх санаа алдалт шүлгийн мөр далиндаа тээсэн шувууд болж хувираад намайг өөр ертөнцөд аваачих шиг болдог. Тэндхийн бүх юм хүмүүсийн нүдэнд харагддагаас тэс ондоо. Тэнгэр ягаан, нар хөх, одод ногоон, cap цэнхэр, үүлс шар... Харин би өөрөө биегүй, өнгөгүй, тув тунгалаг болчихсон шиг санагдаад зөвхөн оюун санаа минь л үлдсэн байхыг мэдэрдэг. Тэгээд дараахан нь миний дэвтэрт үлдсэн шувуудын хэл, хөлийнх нь мөрийг би шүлэг хэмээн нэрлэдэг дээ. 

-Ганцаардлын тухайд?
 -Багаасаа л мэдэрсэн нэг тийм амтыг би хожим таньсан нь ганцаардал байсан. Ганцаардал байгаа газарт гүнзгий дотогшоо бодол, ямархан нэгэн эрэл хөвөрч байдаг. Бодлын үзүүрт бас нэг бодол, эрлийн үзүүрт бас нэг эрэл. Тэгээд л цаашаа олон үүд хаалга өмнө минь нээгдэж, тийш нэвтрэх бүрт ямар нэг юмыг таньж авч байдаг. Хүмүүс би ганцаардах дургүй, би ганцаардаж үзээгүй гэж ярьдаг. Харин надад ганцаардах агшин бүр амттай. Яруу найраг үнэндээ ганцаардлаас л төрдөг ч байж мэднэ. Хэрэв төгс юм гэж байдаг бол ганцаардлын агшин үнэхээр төгс гэж би хэлнэ. 

-Шүлгийнхээ санааг хэрхэн олдог вэ? 
-Санаа хайж, бичнэ гэдэг нэг л тийм албадмал. Урлагийн мөн чанар нь юундаа байдаг вэ гэхээр түүнд ямар ч албадмал байдал үгүй. Урлаг өөрөө хаа нэгтээ бүтээгдчихсэн байдаг. Гайхамшигт аялгуу, шүлгийн мөрүүд, уран зураг, бүжгийн хэмнэл... Хөгжмийн зохиолчид, яруу найрагчид, уран зураачид, бүжиг дэглээчид харин бүтээгдчихсэн тэр гайхамшгуудыг олж нээх, хүмүүст хүргэх увдисыг цаанаасаа авч төрдөг юм шиг. Энэ санаа миний сэтгэлд их нийцдэг. Үнэхээр ч тийм. 

-Одоо хэчнээн шүлэгтэй вэ? 
-Бичсэн бүхнээ шүлэг гэж нэрлээд, олонд хүргэхээс би лав эмээдэг. Мөр тэгшилж, сүүл толгой холбож, уран сайхан өгүүлсэн бүхэн ч бас шүлэг биш. Ном болгохоор эмхэлж байхдаа 2003-2008 оны гуравдугаар сарын хооронд бичсэн шүлгүүдээсээ 90 шахам шүлгийг шүлэг гэж өөртөө тооцсон. 

-Хамгийн сүүлд ямар шүлэг бичив? 
-”Урьд ухаангүй дурлаж асан Учралаа одоо санахад Ичгүүр ханх татах нь Энэ цагийн харгислал!”. Дэвтрийн минь хуудас энэ мөртүүдийг илчилж орхилоо. / Инээв.Сур/

Б.Анхцэцэг

Эх сурвалж www.UNEN.mn

Powered by Blogger